tołkować, tołkun

Dziś o tolkniętych terminach w języku polskim. Dzięki Jaremie Piekutowskiemu wpadłem dziś na trop polskiego zapomnianego słowa tołkun. Oto, co o tym słowie (i pokrewnych) mówi Słownik języka polskiego pod redakcją J. Karłowicza, A. A. Kryńskiego, W. Niedźwiedzkiego (t. VII, Warszawa 1900–1927):

Mamy tu rzeczownik tołk 'rozum, sens, logika' (przykład: Nie ma w głowie tołku; bez tołku = niedorzecznie), mamy czasownik tołkować 'tłumaczyć, rozpowiadać, objaśniać, wykładać' ale też 'pleść od rzeczy, prawić głupstwa, gadać bez sensu'. Jest wreszcie słowo tołkun czyli 'tłumacz świecki w świątyniach luterańskich, który objaśnia ludowi słowa kaznodziei Niemca'.

Dodajmy jeszcze hasło tolk z niemieckiego słownika braci Grimm (notuje on archaizmy i dialektyzmy niemieckie):

Czyli funkcjonował w języku niemieckim rzeczownik tolk z wariantami tolke i tolc, w średniowiecznym średnioniemieckim tolk, tollik, co oznacza 'tłumacza'. O tego typu słowie pisałem w jednym z wcześniejszych wpisów. Wg słownika Grimmów jest to zapożyczenie z języków bałtyckich (patrz litewskie tulkas i łotewskie tulks).

Wygląda na to, że przydomek zasadźców Tolksdorfu/Tołkin czyli Tolk ma mocne ugruntowanie w średniowiecznej niemczyźnie Prus Zakonnych. Tło historyczne, dokumenty krzyżackie, o których pisałem w tekście "O rycerzu Tolkienie, Czerwonym Wilku i Pięknym Lesie" przekonują nas, że saksoński rycerz von Merkelingerode mógł otrzymać taki przydomek jako mąż córki staropruskiej arystokracji, który znając język niemiecki i język staropruski był negocjatorem w sporach między Zakonem, niemieckim rycerstwem i staropruską arystokracją. Założona przez Tolka wieś to niem. Tolksdorf 'wieś Tolka', a w XV-wiecznym zapisie Tolkyn(en), co może oddawać staropolskie *Tołkin (Tołk + -in, końcówka dzierżawcza) od którego mogło powstać niemieckie nazwisko Tolkyn → Tolkien (z wariantami, a potem z wtórnym etymologizowaniem Tollkühn 'brawurowy, szaleńczo odważny').

Co ciekawe, istnieje też w Polsce nazwisko Tołkin!

Ta staropruska pieśń to nagroda za to,
że chce Wam się czytać o Tołkinach