50/52 Zofia Licharewa, Kętrzyn. Z dziejów miasta i okolicy – czyli jeszcze o Tołkinach

I am not a German, though my surname is German (anglicized like Cerdic) –
my other names are Hebrew, Norse, Greek, and French.
I have inherited with my surname nothing that originally
belonged to it in language or culture, and after 200 years the 'blood'
of Saxony and Poland is probably a negligible physical ingredient.

– J.R.R. Tolkien, "English and Welsh"

Próbuję uporządkować informacje o początkach nazwiska Tolkien i wracam do naszych dawnych badań, różnych ustaleń. Proponuję Wam lekturę bardzo ciekawego tekstu Tadeusza Andrzeja Olszańskiego pt. "Co wiemy o przodkach J.R.R. Tolkiena (przyczynek)", mój tekst "O rycerzu Tolkienie, Czerwonym Wilku i Pięknym Lesie" oraz zapisany pięknym gotykiem tekst niemiecki o początkach rodu von Tolk w Prusach – "Ein Geschlecht vom Harze im Deutsch-Ordenslande Preußen". Oto w wielkim skrócie, jak dziś widzę początki nazwiska Tolkien – jest to na razie teoria, którą być może uda się jeszcze mocniej oprzeć na źródłach...

Wpierw był saksońsko-pruski ród rycerski Tolk (od pruskiego tulk- 'tłumacz, negocjator, rzecznik'), który założył wieś Tolksdorf (pol. *Tołkin/*Tolkin, dziś Tołkiny), potem mazurscy chłopi, którzy przyjęli nazwisko od swojej wsi, migrowali w okolice Królewca, gdzie ostatecznie się zgermanizowali, a potem do różnych portów dawnej Hanzy, aby ostatecznie w XVIII w. osiąść w Anglii.

Według moich najnowszych ustaleń pierwsi znani Tolkienowie byli chłopami na prawie chełmińskim, żyjącymi w XVI w. w luterańskiej parafii Schönwalde koło Królewca, we wsi Konradswalde (dziś jest to Konstantinowka w Okręgu Kaliningradzkim). Najprawdopodobniej przybyli oni w okolice Królewca ze wsi położonej około 100 km na południe – z Tolksdorfu (dziś są to sławne już wśród tolkienistów polskich Tołkiny w gminie Korsze w powiecie kętrzyńskim). We wsiach koło Królewca żyją obok nich na przykład chłopi o nazwisku Tolksdorf (w Schönwalde) i Tolksdorfer (w Braasdorf), co ewidentnie świadczy o przybyciu tych ludzi we wcześniejszych pokoleniach z Tolksdorfu, czyli albo z Tołkin albo z Tolkowca (obie wsie w dzisiejszym woj. warmińsko-mazurskim nosiły historyczną nazwę Tolksdorf). Nazwa podrastemborskiej wsi Tolksdorf (od XV w. do 1945 r.) mogła mieć polski wariant ludowy – *Tołkin/*Tolkin (= nazwisko zasadźcy Tołk/Tolk + końcówka dzierżawcza -in, jak w nazwach Będzin, Rypin; o istnieniu takiej formy świadczą zapisy z ok. 1440 Tolkyn, Tolkyner; tu dementuję informację z Wikipedii, że Tolksdorf przed 1938 nazywał się Tolkynen. Nie – we wszystkich źródłach, od samego średniowiecza miejscowość ta zawsze nazywa się Tolksdorf, co nie znaczy, że nie miała jakiejś nazwy ludowej, lokalnej, którą uchwyciło tylko jedno źródło z XV w.).

Tolksdorf, ok. 1650

Fragment książki Anieli Bałandy Kętrzyn... (1978)

Chłopi mieszkający w Tolksdorfie byli przynajmniej częściowo pochodzenia polskiego – z Mazowsza (tzw. Mazurzy) – o czym świadczy to, że w XVIII w. odprawiane są jeszcze w lokalnym tołkińskim kościele nabożeństwa po polsku. A sama nazwa wsi pochodzi od nazwiska rodowego szlachty niemiecko-pruskiej – Tolk, która znana jest też jako Merkelingerode oraz Luzjańscy herbu Luziański. 

Tak na dzień dzisiejszy wygląda moja teoria.

XV-wieczny kościół w Tolksdorfie/Tołkinach,
w którym do XVIII w. odbywały się nabożeństwa polskie

Wróćmy jeszcze do tematu chłopów polskiego pochodzenia. Tacy mieszkańcy w Prusach Wschodnich? Tak! – dzisiejszy powiat kętrzyński (dawniej rastemborski) był już w czasach Zakonu Niemieckiego zasiedlany przez chłopskich osadników z Mazowsza i żywioł polski (polskojęzyczny) był tu zawsze silny (aż do XIX w., gdy tereny te uległy ostatecznej germanizacji). Możliwe, że dość szybko scalił się on z lokalną ludnością pruską (bałtycką). Zofia Licharewa w swojej książce Kętrzyn. Z dziejów miasta i okolicy podaje wiele ciekawych informacji o naszych drogich Tołkinach w Barcji (tu dementuję wcześniejsze moje wzmianki o tym, jakoby Tołkiny leżały na Warmii albo w Natangii) nad rzeką Alle/Łyną, blisko pradawnego boru Krakocin (prus. Cracco 'Czarny Dzięcioł', niem. Krakotin). Czytamy tam na str. 45-46:

Osadnictwo polskie sięgało do samego Królewca, a w południowej części Prus ludność polska mieszkała zwartą masą. Reformacja wprowadziła do nabożeństw w miejsce łaciny język ojczysty i w ślad za tym piśmiennictwo religijne. Dlatego historia zborów ewangelickich, duchowieństwa i życia religijnego daje lepsze świadectwo o stosunkach narodowościowych w Rastemborku i okolicy. (...) W Tołkinach i w Windzie polskie nabożeństwa były odprawiane jeszcze u schyłku XVIII wieku.

Wnętrze luterańskiego zboru, dawnego kościółka krzyżackiego, dziś katolickiego w Tołkinach

Pierwszy przedstawiciel rodu Tolk, który związany jest z dziejami Tołkin, przybył z gniazda rodowego w Wernigerode w Saksonii (dziś jest to Saksonia-Anhalt) do Prus Zakonnych. Stało się to w XIV w. Nazywał się on Matthias Tolck von Merckgelyngerode (zm. 1379).

Weringerode 1820 w Saksonii – to stąd w XIV w. do Prus przybyli Tolkowie/Tolkynowie,
a właściwie ród Markelingerode

Saksońscy przodkowie pruskich Tolków

Matthias miał czterech synów, w tym jednego z pruskim imieniem Glauco lub Clauco, co zdaniem badaczy świadczy o tym, że wżenił się w jakiś lokalny pruski ród szlachecki. W Harzu w Saksonii, skąd pochodzą Merckgelyngerode vel Markelingerode vel Merkelingerode (ich nazwisko różnie się zapisuje) nie występował przydomek Tolk/Tolck, więc nadano mu go w Prusach i być może Matthias pełnił po prostu funkcję rzecznika (bo takie jest też znaczenie pruskiego *tulk-) Prusów i swoistego negocjatora (kolejne znaczenie tego słowa) między Zakonem i Prusami. Stąd potem wieś Tolksdorf ('wieś Tolka') i ewentualny polski odpowiednik tej nazwy – Tołkin/Tolkin.

Ród Merkelingerode w Prusach – czyli Tolkowie – spolszczył się w XV w. i znany był potem jako Luzjańscy. Z tej rodziny, używającej tego samego herbu, co Markelingerode, wywodził się między innymi Fabian Luzjański, biskup warmiński i kolega Mikołaja Kopernika!

Być może najwcześniejszy portret przedstawiciela rodu, który dał nazwę naszym Tołkinom
– bp Fabian Luzjański z rodu Tolk

Może Tolkien nawiązywał w listach do tych saksońskich korzeni, ale był pewien, że Tolk to skrót od przydomka Tollkühn 'Szaleńczo Odważny'? A może to po prostu jego inkling 'przeczucie'. W każdy razie nasza historia zatacza kręgi między Saksonią, Prusami, znowu Saksonią i Anglią...

c.d.n.