Dom Tolkienów przy Świętojańskiej

Czasem w starych opowieściach i dawnej tradycji 

niełatwo odnaleźć informacje precyzyjnie tłumaczące 

rzeczy dobrze znane naszym przodkom – rzeczy, 

które były w ich czasach całkiem oczywiste (...)

(J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, Dodatek D, III 503)

Wiemy już, że Tolkienowie w Gdańsku mieli kilka nieruchomości. Pierwszym [1] znanym domem tej rodziny była kamieniczka przy ul. Grobla II nr 6 (patrz tutaj). Ostatnie miejsce [5], gdzie mieszkał przedstawiciel rodziny Tolkienów znajdowało się na tyłach "Starej Apteki" przy nieistniejącej uliczce Klein Schirrmachergaße (inaczej Hintergaße). To dom, gdzie mieszkał nasz Christian Tolkien, antykwariusz w latach 1808–1821 (patrz tutaj – to właśnie z tego domu zdobyłem dwie oryginalne cegły!). O domu Christiana Tolkiena przy Holzmarkt [4] pisałem zaś tutaj.

Handlarze starzyzną na grafice Deischa
(1765)

Dziś zapraszam Was na spacer na ulicę Świętojańską w Gdańsku, gdzie według ksiąg gruntowych z 1808 znajdował się dom Christiana Tolkiena. Według dokumentu AP Gd, 300,18/132, s. 60 i 63 Christian Tolkien, handlarz starzyzną (w Gdańsku nazywano ten fach Tangneter, co wiąże się etymologicznie z naszym słowem tandeta*, albo Tödler) miał posesje przy ulicy ul. Świętojańskiej 11 (Serwisnummer 1262) [2] i Tandeta 11 (Serwisnummer 1312) [3]. Niestety ani jedna, ani druga kamieniczka już nie istnieją. O domu na Tandecie 11 przeczytacie tutaj. Wg księgi gruntowej i spisu podatkowego z 1808 r. (APGd, 300,12/852, s. 58, 60) Christian Tolkien był handlarzem starzyzną (wpis do księgi w 1784 r.) – to popularny fach wśród gdańszczan po "Plagach Pruskich" z lat 70. XVIII wieku, gdy podupadły rzemiosła i handel. Podupadło też wtedy gdańskie kuśnierstwo, które swoje apogeum przeżywało w XVII i na początku XVIII wieku.

Oto ulica Świętojańska (Johannisgaße) na rysunku ołówkiem z 1832 roku (autorem był niejaki Michael Carl Gregorovius (1786–1860), a rysunek dostałem od p. Marcina Stąporka z gdańskiego Urzędu Miasta, wielkiego znawcy gdańskiej historii.

Rysunek podpisany "Gregorovius" (1832)

Jest to ciekawa perspektywa. Nie znam (na razie) żadnej grafiki czy zdjęcia, na którym widać ten fragment ulicy. A jest on dla mnie bardzo interesujący, bo tutaj wg AP Gd, 300,18/132 znajdował się domu, który w 1808 należał do Christiana Tolkiena – chodzi o numer 11, czyli Serwisnummer 1262 (poniżej prezentuję kawałem słynnej mapy Buhsego z naniesionymi na zielono numerami Serwisnummer, czyli z najstarszą gdańską numeracją domów):

Na mapie na czerwono zaznaczyłem dom Christiana Tolkiena (SN 1262, późniejsza numeracja 11). Zaznaczyłem też jednak pewną ciekawostkę z książki adresowej Gdańska z 1817 – dom SN 1263, gdzie miała mieszkać "wdowa, handlarka starzyzną, R. Bergemann". Owa "R. Bergemann" to najpewniej Eleonora Renata Bergmann, z domu Tolkien, najmłodsza córka "Londyńskich Braci". Inna forma nazwiska nie powinna nas zmylić. W tej samej książce adresowej mamy bowiem: "malarz, malarz pokojowy, C. Bergemann, Vorstadtscher Gräben 45", który jest najpewniej tożsamy z synem Renaty Bergmann, Carlem Ludwigiem Bergmannem, malarzem, zamieszkałym przy Vorstadtscher Gräben (jego starszy brat, Daniel Gottlieb Bergmann wyjechał jako stolarz do Anglii – zobacz tutaj). Jest zatem ślad, że Tolkienowie z Zaroślaka, dzieci Christiana Tolkiena, w początkach XIX wieku mieszkali już na Głównym Mieście tuż obok kuzynostwa, dzieci Michaela Tolkiena (brata Christiana Seniora). Możliwe, że "handlarz starzyzną Tolckin" spod tego samego adresu w spisie mieszkańców z lat 1807-1808 (Kwaterunek żołnierzy napoleońskich, AP Gd, 300,18-131) to nie Christian Tolkien ale... Anna Elisabeth Tolkien, niezamężna córka Christiana Tolkiena!

Jedno z dzieci Bergmanów, Gustav Jacob (który wyemigrował później do Rygi) miało ciocię Annę Elisabeth za chrzestną, a tam jest ona opisana jako "handlarka starzyzną" (niem. Tangneterfrau):

Można zatem wysnuć nową teorię, że w początkach XIX wieku, po śmierci rodziców – "Krzyżborskich Braci" (Christiana i Michaela) oraz ich żon kuzynostwo zajęło się handlem starzyzną (co w przypadku Christiana, syna Michaela przerodziło się w bardziej szlachetne prowadzenie antykwariatu) i zamieszkało bliżej siebie, opuszczając Zaroślak. Ich dom to Świętojańska (Johannisgaße nr 11 (i 12?) czyli SN 1262–1263, gdzie zapewne mieścił się też ich sklep. 

Szkoda, że do się nie zachował. Spróbowałem odnaleźć go na grafice Gregoroviusa (tylko czy dobrzee to zrobiłem?):

Tymczasem wielki znawca Gdańska, p. Marcin Stąporek tak interpretuje tę grafikę:

Tak czy siak mamy to! Wiemy jak wyglądał dom, który należał do antykwariusza Christiana Tolkiena i w którym zapewne mieszkały siostry "Londyńskich Braci"!

Uzupełnienie

Dzięki panu Januszowi Waluszce z serwisu "Moje miasto" mam kolejny obraz domów przy tej ulicy:

z lewej dom galeriowy na Świętojańskiej (róg Księżej, dziś nie istnieje po zburzeniu na przełomie wieków ostatniej kamienicy), w tle kościół Mikołaja, z prawej budy, słupki, prywatne chodniki i publiczne rynsztoki) a nad nimi mostki z płyt; z widocznej tu zabudowy przetrwała największa kamienica koło kościoła, róg Lawendowej, właśnie przechodzi remont fasady (dwie sąsiednie przetrwały wojnę i... zostały rozebrane i zbudowane od nowa, w tej pierzei przetrwała jeszcze jedna kamienica, tu nie widoczna, nie tylko z powodu wąskiego kadru, ale i powstania w okresie międzywojennym)

 Pomożecie mi rozwikłać tajemnicę domu nr 1263 na tej grafice?
_______________________

* Niemiecka forma wyrazu tandeta - Tagnete, jest wyrażeniem specyficznym dla gdańskiej niemczyzny. Słowo to wydaje się być zapożyczeniem z francuzczyzny, skąd przeniknęło za pośrednictwem staropolszczyzny i kaszubszczyzny, na grunt gdański.