Pierwsza część tego cyklu to: Guren bêd enni. Czym jest u Tolkiena serce?
Wola, wolna wola, a zaraz obok los czy przeznaczenie, które wydaje się wolną wolę ograniczać i do tego świat, który jest areną tego wielkiego spektaklu wyrażania się woli i jej ograniczania. Wola, los, świat... Trzy różne słowa, które jednak są ze sobą powiązane. Zobaczmy, że w świecie wykreowanym przez Profesora te trzy pojęcia związane są ze sobą nie tylko filozoficznie, ale też lingwistycznie. Ostatnie lata życia profesora to czas głębszej syntezy jego legendarium, próba pogodzenia ze sobą metafizyki i etyki dzieła z jego lingwistyką.
Wola, wolna wola, a zaraz obok los czy przeznaczenie, które wydaje się wolną wolę ograniczać i do tego świat, który jest areną tego wielkiego spektaklu wyrażania się woli i jej ograniczania. Wola, los, świat... Trzy różne słowa, które jednak są ze sobą powiązane. Zobaczmy, że w świecie wykreowanym przez Profesora te trzy pojęcia związane są ze sobą nie tylko filozoficznie, ale też lingwistycznie. Ostatnie lata życia profesora to czas głębszej syntezy jego legendarium, próba pogodzenia ze sobą metafizyki i etyki dzieła z jego lingwistyką.
«(...) Jeśli coś ma wolność w czynieniu dobra, ma też wolność w czynieniu zła. To wolna wola umożliwia mu zło. Dlaczego zatem Bóg dał nam wolną wolę? Bo wolna wola, choć umożliwia zło, to zarazem jedyna rzecz, która umożliwia miłość, radość czy dobro, które godne są tego miana. Świat automatów – istot działających jak maszyny – nie byłby chyba wart stworzenia (...).» Tak pisał w Chrześcijaństwie po prostu o wolnej woli znany Inkling, C. S. Lewis (wyd. Media Rodzina, str. 56-57).
 |
| William Blake, ilustracja do Boskiej komedii Dantego |
Wola to dyspozycja psychiczna człowieka do świadomego postępowania, do podejmowania decyzji. Przyjrzyjmy się samemu terminowi. W języku prasłowiańskim rekonstruujemy to słowo jako *vol'a 'wola, wolność'. W bliskich nam językach bałtyckich bardzo podobnie (na przykład litewskie valià 'wola'), ale bardzo podobnie też w innych językach indoeuropejskich: starowysokoniemieckie wala 'wybór', dziś Wahl, staroindyjskie váraḥ 'pragnienie, wybór' itd. Wszystkie te słowa wywodzimy od praindoeuropejskiego czasownika *wel- 'chcieć, pragnąć'. W języku angielskim mamy słowo will 'wola', które wywodzi się od staroangielskiego willa. Tutaj pokrewne germańskie terminy to starosaksońskie willio (z tego niderlandzkie wil), starowysokoniemieckie will(i)o (z tego niemieckie wille), staronordyckie vili, vilja-, gockie wilja. Germańskie formy można wywieść od hipotetycznego *wiljan-.
Widzieliście już praindoeuropejską próbę tłumaczenia Modlitwy Pańskiej? Tam jest wola:
Inne wyrażenie to czasownik indu- 'wyrażać wolę, działać celowo' (PE #22, 165) – mamy tu do czynienia z rdzeniem *in-i-d 'umysł, wewnętrzne myślenie' (VT #43, 16; od rdzenia *in- 'najskrytsze serce, myśl, umysł'?), choć w źródle z 1968 Tolkien pisze o *nid- 'nacisk, wymuszenie, pchnięcie' (VT #41, 17). Od tego samego rdzenia wywodzi się rzeczownik indo 'umysł w swojej zdolności do celowego działania, wola' (PE #22, 165). Tak samo w innym źródle, gdzie indo to 'postanowienie' lub 'wola', czyli stan umysłu, który prowadzi do działania (VT #41, 13). I najważniejsze słowo – indómë 'ustalony charakter'. W tłumaczeniu modlitwy Ojcze nasz na quenya Tolkien użył tego słowa jako 'wola Boga':
(zgodnie z notatkami etymologicznymi z 1957, o których mowa w VT #43, 16, zaprezentowanych w PE #17, 189) – tak też pewnie można powiedzieć o swojej własnej woli, np. indómenya 'moja wola'. Widzimy zatem, że terminy quenejskie wywodzą się z określenia świadomego zamiaru (*nir-) i wewnętrznego rozumowania (*in-i-d) związanego z najskrytszymi głębinami serca (*in-). O głębiach serca przeczytasz w innym moim tekście: "Guren bêd enni. Czym jest u Tolkiena serce?".
To samo zdanie – "bądź wola Twoja!" – w sindarinie to według Tolkiena:
Widzimy tu słowo innas 'wola', które można sprowadzić do formy *ind-as < *in(i)dassē w prajęzyku. I tu znów pojawia się rdzeń *nid- 'nacisk, wymuszenie, pchnięcie' (VT #41, 17).
Wejdźmy głębiej w znaczenie ludzkiej i Bożej woli...
Chodzi o to, żeby wola człowieka była z wolą Boga, z indóme Eruo, istotowo zjednoczona. Bo nasza wola to bardzo niebezpieczna władza. Władza, która konstytuuje nas jako istoty rozumne i wolne. I wpływa na świat – ten nasz, i ten przedstawiony w dziele Tolkiena.
Widzieliście już praindoeuropejską próbę tłumaczenia Modlitwy Pańskiej? Tam jest wola:
Pater Ṇsere, jos kemeloisi essi,W języku quenya Tolkien różnie opisywał wolę. W tekście z ok. 1960 jest to níra – w znaczeniu potencjału, możliwości, zdolności do wyrażania swojej woli. W tym wypadku aktem, działaniem woli jest nirmë (VT #39, 30). Rdzeniem wspólnoeldarińskim jest tu *nir- 'wola, zamiar, świadomy zamiar przemieszczenia się lub działania' (VT #41, 6).
Nōmṇ Twom sqenetoru.
Regnom Twom cemietōd.
Woliā Twā dhidhētoru,
ita kemelei jota pḷteuijāi.
Qāqodjūtenom bharsiom ṇserom edjēw dasdhi-nos
joqe dhaleglāms ṇserāms parke,
swāi skeletbhos pārkomos.
Enim mē noms peritloi enke prōd,
mō upelēd nosēie-nos.
Estōd.
Inne wyrażenie to czasownik indu- 'wyrażać wolę, działać celowo' (PE #22, 165) – mamy tu do czynienia z rdzeniem *in-i-d 'umysł, wewnętrzne myślenie' (VT #43, 16; od rdzenia *in- 'najskrytsze serce, myśl, umysł'?), choć w źródle z 1968 Tolkien pisze o *nid- 'nacisk, wymuszenie, pchnięcie' (VT #41, 17). Od tego samego rdzenia wywodzi się rzeczownik indo 'umysł w swojej zdolności do celowego działania, wola' (PE #22, 165). Tak samo w innym źródle, gdzie indo to 'postanowienie' lub 'wola', czyli stan umysłu, który prowadzi do działania (VT #41, 13). I najważniejsze słowo – indómë 'ustalony charakter'. W tłumaczeniu modlitwy Ojcze nasz na quenya Tolkien użył tego słowa jako 'wola Boga':
na care indómelya 'bądż wola Twoja' (VT #43, 12)
To samo zdanie – "bądź wola Twoja!" – w sindarinie to według Tolkiena:
caro den i innas lin 'bądź wola Twoja' (VT #44, 21)
Wejdźmy głębiej w znaczenie ludzkiej i Bożej woli...
»Cóż dobrego przyszłoby z modlitwy do wszechpotężnego Ojca, aby przyszło jego królestwo i stała się jego wola na ziemi, jak jest na niebie, gdybyśmy nie byli łącznikami między nim a naturą? (...)
Ziemia, czyli natura... została podarowana przez Ojca wolnym ludzkim istotom jako pole rozwijania ich wolności. I tylko ta wolność może - i ma prawo - kierować do Ojca modlitwę zarówno we własnym imieniu, jak i w imieniu całej natury: przyjdź królestwo Twoje, bądź wola Twoja jako w niebie, tak i na ziemi (...).
Są bowiem różne modlitwy. Uczymy się Modlitwy Pańskiej krok za krokiem, zyskując stopniowo coraz większą świadomość tego, o co w niej naprawdę chodzi. (...) Aby prawdziwie wygłosić prośby Modlitwy Pańskiej, należy zrozumieć, że nasza wola jest naprawdę wolna tylko w zgodzie z wolą Boga i że Bóg działa na ziemi tylko przez naszą wolę, dobrowolnie zjednoczoną z Jego wolą. Cuda nie są dowodami wszechmocy boskiej, ale właśnie wszechmocy przymierza woli boskiej i woli ludzkiej. Dlatego kto głosi wszechmoc Boga jako taką, zasiewa przyszły ateizm. Czyni bowiem Boga odpowiedzialnym za wojny, obozy koncentracyjne i epidemie psychiczne i fizyczne, na które cierpiała i będzie cierpieć ludzkość. I wcześniej czy później dojdzie do wniosku, że Bóg nie istnieje, bo jego wszechwładza nie manifestuje się tam, gdzie bez żadnej wątpliwości powinna.«
Valentin Tomberg, Medytacje..., str. 642
Chodzi o to, żeby wola człowieka była z wolą Boga, z indóme Eruo, istotowo zjednoczona. Bo nasza wola to bardzo niebezpieczna władza. Władza, która konstytuuje nas jako istoty rozumne i wolne. I wpływa na świat – ten nasz, i ten przedstawiony w dziele Tolkiena.
Wola ma swoje ograniczenia. Według Tolkiena istniał w języku quenya ciekawy termin – ambarmenië 'droga świata'. O co chodzi? Mowa tu o ustalonych i nie mogących podlegać zmianie przez istoty rozumne warunkach, w których żyjemy (uwaga o wspólnoeldarińskim rdzeniu *mbar- z tekstu Tolkiena zatytułowanego przez Carla F. Hostettera "Fate and Free Will" (po styczniu 1968); patrz Tolkien Studies: Volume 6 (2009, str.183-188). Tolkien zwraca uwagę na to, że jego Elfowie widzą wolę, los i habitat zamieszkały przez istoty rozumne za pojęcia istotowo ze sobą związane i od siebie zależne.
Quenejskie i telerińskie określenie ambar i pokrewne sindarińskie amar 'świat; wielki habitat' (pochodzące od wspólnoeldarińskiego *mbar- 'zasiedlać, ustanowić') związane są ze słowami umbar 'przeznaczenie, los' (quenya) i amarth 't.s.' (sindarin) (pochodzące od *mbar'ta 'stała siedziba', 'porządek', 'los'). Los (przeznaczenie) w ujęciu Elfów to w istocie fizyczna bariera dla woli.
Dla Elfów (i uczących się od nich filozofii Ludzi) los i przeznaczenie to "kształt, warunki, a co za tym idzie fizyczna przeszłość i przyszłość tej ziemi" – to, co zostało wyznaczone i jest poza możliwościami zmiany przez istoty rozumne (nawet przez samych demiurgicznych "bogów" – Valarów). Przykład z Władcy Pierścieni? Według Tolkiena przeznaczeniem Bilba, jego "drogami świata" było znalezienie Pierścienia – a jednak oddanie go dobrowolnie było już wyrazem wolnej woli. To stworzyło nowe uwarunkowania – los Froda, którego przeznaczeniem stało się wyruszenie na misję, ale poza losem, a w ramach wolnej woli Froda znalazło się dobrowolne zniszczenie Pierścienia. Zniszczenie Pierścienia i upadek Saurona były częścią przeznaczenia (planu Eru Ilúvatara) – nawet gdyby Bilbo zawiódł, pojawiłyby się inne okoliczności, dzięki którym zamiary zła zostałyby zniweczone: tak przecież stało się z Frodem, który ostatecznie zawiódł: pojawiło się inne narzędzie zachowane w odwodzie przez Opatrzność – Gollum.
Los, czyli umbar to zdaniem Tolkiena pokrewne sieci "przypadków", zdarzeń o charakterze w większości fizycznym, które mogą być wykorzystane lub nie wykorzystane przez istotę myślącą, która dysponuje wolną wolą.
To są właśnie ambarmenië 'droga świata' i indómë 'wolna wola'. Wszystko w ramach jednego ambar – 'świata'.
A jak pisał C. S. Lewis:
Quenejskie i telerińskie określenie ambar i pokrewne sindarińskie amar 'świat; wielki habitat' (pochodzące od wspólnoeldarińskiego *mbar- 'zasiedlać, ustanowić') związane są ze słowami umbar 'przeznaczenie, los' (quenya) i amarth 't.s.' (sindarin) (pochodzące od *mbar'ta 'stała siedziba', 'porządek', 'los'). Los (przeznaczenie) w ujęciu Elfów to w istocie fizyczna bariera dla woli.
Dla Elfów (i uczących się od nich filozofii Ludzi) los i przeznaczenie to "kształt, warunki, a co za tym idzie fizyczna przeszłość i przyszłość tej ziemi" – to, co zostało wyznaczone i jest poza możliwościami zmiany przez istoty rozumne (nawet przez samych demiurgicznych "bogów" – Valarów). Przykład z Władcy Pierścieni? Według Tolkiena przeznaczeniem Bilba, jego "drogami świata" było znalezienie Pierścienia – a jednak oddanie go dobrowolnie było już wyrazem wolnej woli. To stworzyło nowe uwarunkowania – los Froda, którego przeznaczeniem stało się wyruszenie na misję, ale poza losem, a w ramach wolnej woli Froda znalazło się dobrowolne zniszczenie Pierścienia. Zniszczenie Pierścienia i upadek Saurona były częścią przeznaczenia (planu Eru Ilúvatara) – nawet gdyby Bilbo zawiódł, pojawiłyby się inne okoliczności, dzięki którym zamiary zła zostałyby zniweczone: tak przecież stało się z Frodem, który ostatecznie zawiódł: pojawiło się inne narzędzie zachowane w odwodzie przez Opatrzność – Gollum.
Los, czyli umbar to zdaniem Tolkiena pokrewne sieci "przypadków", zdarzeń o charakterze w większości fizycznym, które mogą być wykorzystane lub nie wykorzystane przez istotę myślącą, która dysponuje wolną wolą.
To są właśnie ambarmenië 'droga świata' i indómë 'wolna wola'. Wszystko w ramach jednego ambar – 'świata'.
A jak pisał C. S. Lewis:
Przetłumaczymy to na język quenya? A może na praindoeuropejski...?«Ostatecznie ludzie dzielą się tylko na dwie kategorie: tych, którzy mówią Bogu "bądź wola Twoja" i tych, do których Bóg powie na końcu 'bądź wola twoja"» (Podział ostateczny).
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz