Letzte Gasse w Danziger Anzeigen (XVIII-XIX w.)

W czasie mojego przeszukiwania XVIII- i XIX-wiecznych numerów Danziger Anzeigen (polecam, jeżeli chcesz dołączyć, Pomorską Bibliotekę Cyfrową. Publikacje można ściągać na dysk i czytać w specjalnym czytniku) napotykam na różne tolkienowskie ślady. Niedługo opiszę Wam efekt moich badań nad domem Michaela Tolkiena, brata Christiana (ten dom, jak się okazuje, stoi – odbudowany po wojnie, ale stoi przy Grobli II nr 16). A dziś trochę informacji z Letzte Gasse, przy której mieszkali artylerzyści Garnizonu Gdańskiego, Bergholtzowie, Tolkienowie, a po nich Bergmannowie i w końcu były pruski muszkieter, a także szewc, Christian Zobel.

Warto na początek zaznaczyć, że duża część Zaroślaka Wewnętrznego (Petershagen Innerhalb) leżała na gruntach szpitalnych – Szpitala św. Gertrudy. Oznacza to, że de facto były to grunty kontrolowane przez miasto Gdańsk. Podlegały urzędowi, który nazywał się Hochedel Höhisch Burgermeisterlich Amt, Najszlachetniejszy Urząd Burmistrzowski dla Wyżyny. Jak napisał do mnie prof. Adam Szarszewski:

Szpitale, w oparciu o prawo rzymskie, były fundacjami, a jako takie miały swoją osobowość prawną. Skoro tak, to miały prawo zawierać kontrakty, m. in. kupna, sprzedaży, czy dzierżawy. Wniosek z tego, że nabywane nieruchomości były własnością szpitala, rozumianego jako fundacja. Niemniej szpitale nie mogły kreować dowolnie swej polityki transakcyjnej. Zdarzały się bowiem nadużycia, więc aby im zapobiec, rada Gdańska powołała instytucję nadzorczą, tzw. panów szpitalnych, wobec których zarządy szpitali musiały się opowiadać co do poczynionych inwestycji. W przypadku nieruchomości leżących blisko wałów lub terenów zielonych na samych wałach, nie były one sprzedawane przez miasto z przyczyn militarnych. Za to często je wydzierżawiano, np. szpitalom, na korzystnych warunkach, z tym jednak zastrzeżeniem, że w razie potrzeb związanych z obronnością miasta, tereny te bez odszkodowania na powrót były w dyspozycji miasta. 

Zapewne dlatego działka z domem nr 28 została sprzedana artylerzyście Ephraimowi Bergholtzowi, a potem dziedziczyli ją kolejni artylerzyści, w tym Tolkienowie (Christian Tolkien był zięciem Ephraima).

Wpierw bardzo ciekawy wpis (Danziger Anzeigen nr 86, 28 października 1801, s. 821) na temat sąsiadującego domu przy An der Radaune nr 27-29 (Letzte Gasse nr 16, hipoteka nr 82) – chciałbym coś podobnego znaleźć na temat naszego domu:

Von dem hiesigen Königl. Preussischen Staatsgericht werden hiermit nachfolgende Personen, nemlich:

(...)

10. Der von hier gebürtige Knopfmachergeselle Michael Ernst Orbanowski, welcher vor ohngesehr 30 Jahren auf die Wanderschaft gegangen, und seitdem von seinem Leben und Auffenthalt gar kleine Nachricht gegeben hat. Auf dem Antrag seiner Schwester Anna Dorothea Orbanowski verehl. Hampfstengel und seines Bruders des Knopfmachers Carl Orbanowski. Sein Vermögen besteht in seinem väterlichen Erbteil von 611 Fl. Danz. Courant, welches auf dem Carl Orbanowski zugehörigen letzten Gasse am Wall in Petershagen gelegen und pag. 61 A in Erbbuche eingetragene Grundstück zu Pfennigzins a 4 Prezent versichert ist. (...)

Tłumaczenie:

Tutejszy Królewski Pruski Sąd Krajowy wzywa następujące osoby, a mianowicie:
(...)

10. Tutaj urodzonego czeladnika guzikarskiego, Michaela Ernsta Orbanowskiego, który od 30 lat przemieszcza się w różne miejsca, i od tego czasu niewiele dociera wieści na temat jego życia i kolei losu. Na prośbę jego siostry Anny Dorothei Orbanowskiej, obecnie Hampfstengel i jego brata, guzikarza, Carla Orbanowskiego. Jego majątek to ojcowskie dziedzictwo o wartości 611,- florenów w gdańskiej walucie, które znajduje się przy Letzte Gasse am Wall w Petershagen i zarejestrowane jest w księdze gruntowej na str. 61 A, a jej czynsz wynosi 4 procenty (...).

Inny dom, wprawdzie nie z Letzte Gasse, ale być może podobny do naszego domu opisany jest dość dokładnie w Danziger Anzeigen nr 32 z 8 sierpnia 1789, s. 388. To jest ten dom, który przedstawia rycina z pocz. XIX wieku (ustawiony szczytem do nas, dom na pierwszym planie – patrz niżej).

Anons opisuje go jako "in Petershagen innerhalb des Thores, über der Radaune Fol. 8" (czyli w księdze gruntowej Zaroślaka jest to str. 8; 'Petershagen, wewnętrzna połowa od strony bramy, nad Kanałem Raduni'). W 1789 adres opisany jest obrazowo: "von der Kirche kommende Stradtwerts linker Hand das 5te" ('idąc od kościoła w kierunku miasta, piąty po lewej stronie'). Odpowiada on (wg księgi gruntowej) adresowi Petershagen an der Radaune nr 1-2 (SN 132-133, hipoteka nr 77). Wg anonsu dom ma powierzchnię 6 prętów (Ruthen) kw. i 10 stóp (Fuße) kw, co chyba odpowiada mniej więcej 86 m kw. (patrz Miary pruskie i niemieckie). Co ciekawe (i dla nas bardzo ważne), dom otrzymał swój "laut Grundbrief von Wallgebäude" (certyfikat własności nieruchomości otrzymany od [urzędu] budowy wałów miejskich). Jest to ważne, bo najwyraźniej i dom Tolkienów był powiązany z budową wałów (skoro leżał bezpośrednio przy wale miejskim)

A tu przedstawiam opis naszego domu (albo domu sąsiadującego; na Letzte Gasse było wtedy około 9 domów) z Danziger Anzeigen nr 5 z 5 lutego 1774, s. 48 (podobne ogłoszenie o licytacji, wtedy dwóch działek dziedzicznych z czterema mieszkaniami ukazało się w tym czasopiśmie – nr 4 z 30 stycznia 1773, s. 36):

Za dozwoleniem Szlachetnego Burmistrzowskiego Urzędu dla Wyżyny jak również Szlachetnego Urzędu Komisariatu Wojennego, odbędzie się publiczna licytacja [Ausruff?] dziedzicznej działki [Erbe] z dwoma mieszkaniami przy małym ogródku położonej w Petershagen Innerhalb [na Zaroślaku Wewnętrzym] przy Letzte Gasse am Walle. Pierwsze wywołanie w poniedziałek 7 lutego b.r., drugie w poniedziałek 14 lutego i trzecie w poniedziałek 21 lutego roku 1774, a oferującemu najwięcej zostanie to sprzedane za gotówkę. (...)

Kolejny raz przekonujemy się, że własność przy Letzte Gasse i w innych miejscach Zaroślaka była mocno uwarunkowana przez miasto. Erbe oznacza prawdopodobnie formę dzierżawy, którą można było przenosić na potomków (słowo to oznacza dziś 'spadek; dziedzictwo'). Sam Christian Tolkien jako obcokrajowiec (Prusak) w Gdańsku, który nigdy nie nabył obywatelstwa (jak jego brat, Michael, który był obywatelem-rzemieślnikiem od 1742), mógł posiadać dom i działkę tylko na tych zasadach.