Dom Tolkienów pod "słomianą wiechą"?

Danziger Anzeigen nr 37 z 11 września 1790, str. 611

Jest 11 września 1790 roku. W gdańskiej gazecie ogłoszeniowej Danziger Anzeigen pojawia się krótkie ogłoszenie dotyczące domu z małym ogrodem przy Pośledniej, na Zaroślaku Wewnętrznym::

Ein Erbe in Petershagen, innerhalb des Thores letzte Gasse am Walle, auf des Hospitals St. Gertrudis Grunde gelegen, mit einem kleinen Garten, so im Strohwischrechte stehet, dassen Cedirung wird Liebhabern in möglichster Billigkeit angeboten. Verleger dieser Blätter ertheiler fernere Nachricht.

To może być nasz dom! To może być dom Christiana Tolkiena, o którego scedowanie starała się w 1788 jedyna żyjąca córka Tolkienów, Renata Bergmann (czytaj tutaj). Wiekowe już małżeństwo Tolkienów (ogniomistrz w stanie spoczynku, Christian Tolkien i jego żona Euphrosina) było pod opieką małżeństwa Bergmannów. Być może mieszkało już u swojego zięcia i córki przy Reinkesgasse (o domach Johanna Carla Bergmanna przy Reinkesgasse pisałem tutaj). Wiemy też z księgi gruntowej Zaroślaka, że w lutym 1790 roku dom zakupił kalwiński (a naprawdę herrnhuckki) pastor Majewski (czytaj tutaj). Ogłoszenie z września być może jest jakoś związane z tym zakupem.

"Ten fragment dachu należy najprawdopodobniej do budynku przy samym wale.
To może być dach domu przy Letzte Gasse nr 28" (Krzysztof, Forum Dawny Gdańsk)

Teraz tylko trzeba poznać znaczenie terminu 'prawo słomianej wiechy', czyli Strohwischrecht, a także poznać prawne aspekty cedowania praw domu na takim prawie. Możemy się dowiedzieć o szczegółach z pracy p. Adama Szarszewskiego z 1999 o Szpitalu św. Jakuba (cytuję tę pracę za pozwoleniem profesora).

"Ważną działalnością szpitala było udzielanie pożyczek pod zastaw hipoteczny (Pfennigzins). Przy okazji jedno wyjaśnienie. Pod pojęciem Pfennigzins rozumiano »w Gdańsku te pożyczone kapitały, które są zabezpieczone na nieruchomościach z prawem pierwszeństwa i dla przynoszenia czynszu. Zabezpieczone ponadto na taką nieruchomość kapitały, których nie dotyczy prawo pierwszeństwa, zatem nie są fenigami czynszowymi, noszą nazwę pierwszego, drugiego, trzeciego zabezpieczenia [w oryg. ersten, zweiten, dritten Verbesserung], niby że dawano przez to do zrozumienia: ten drugi wierzyciel, który owe pieniądze pożyczył na pierwsze zabezpieczenie ma o tyle tylko prawo do tej zastawionej jemu nieruchomości, o ile więcej jest warta, niż zabezpieczony na niej kapitał feniga czynszowego« [tłum. A. Szarszewski, fragm.: Siewert F. G., Das Pfennigzins- und Strohwischrecht. Eine Beitrag zum deutschen Privatrechte aus den Statuten der Stadt Danzig. r.w.1802 s. 11]

Wiadomość o tym, iż dana nieruchomość była obciążona, zostawała zapisywana przede wszystkim w księgach gruntowych. Niestety, dawniejsze takie zapiski, w wypadku ich dezaktualizacji, wycierano z pergaminowych kart pumeksem, stąd w zasadzie zachowały się adnotacje późniejsze.

Szczególną formą nabywania nieruchomości było przejmowanie jej ex officio, z której to drogi szpital św. Jakuba korzystał stosunkowo często. Jeśli hipotekę danej nieruchomości obciążono jakąś sumą, od której właściciel (jako debitor) winien był spłacać odsetki (Pfennigzins), a tenże właściciel nie był w stanie wywiązać się z podjętych zobowiązań finansowych, wówczas na dachu obciążonego domu wieszano słomianą wiechę (Strohwisch) na znak, iż jest on wystawiony na sprzedaż. Po pół roku wierzyciel (creditor) miał prawo zająć tę nieruchomość. Wówczas mógł on wystąpić do sądu o skreślenie bądź w wypadku kart pergaminowych wymazanie, w księdze gruntowej nazwiska dłużnika i wpisanie własnego (w przypadku instytucji - nazwy instytucji), a jako sposób nabycia zaznaczano: ex officio. Zachowało się wiele takich adnotacji w księgach gruntowych Gdańska, dotyczących szpitala św. Jakuba. W ten sposób przejął on m.in. w 1669 r. nieruchomość przy Böttchergasse (dziś nie istnieje, była przedłużeniem obecnej ul. Wodopój), w 1742 r. nieruchomość przy Zwischen dem H. Leichnams Thor und S. Jacobi Thor (ob. nie istnieje), w 1781 r. parcelę przy Schmiedegasse (ob. ul. Kowalska), w 1813 r. grunt przy Vierter Damm (ob. Grobla IV).

Na marginesie: Ausruff (po polsku: wywoływanie) dotyczyło procedury publicznego przejmowania nieruchomości oznaczonej słomianą wiechą (Strohwisch). Procedura ta była popularna, a jednocześnie stała się częścią prawa pod nazwą prawa wiechy słomianej (Strohwischrecht).

A tu o prawie słomianej wiechy Wilkierz Gdański z XVIII wieku: