Odkrycie aktu lokacji Tołkin (Tolksdorfu) z 1374!

Źródło: GStA PK, SBB IIIC Kart N 729 Blatt 555 von 1865 (fragment)

Po moim długim pobycie za Wielką Wodą (od 25 czerwca do 3 sierpnia prowadziłem dwie wyprawy: jedną do Nebraski i do zachodnich stanów USA, a drugą do Ameryki Środkowej - do Meksyku, Belize, Gwatemali, Hondurasu i Salwadoru) wracam na blog z przytupem. W skrzynce pocztowej znalazłem przesyłkę ze skanami aktu lokacji pruskich Tołkin (niem. Tolksdorf), wsi założonej przez rodzinę Tolk(yn) w 1374. To trudny do zdobycia dokument z Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz w Berlinie-Dahlem. Jego sygnatura to GStA PK, XX. HA, OBA 363, czyli pochodzi z archiwum Wielkiego Mistrza Zakonu (HA, OBA - Ordensbriefarchiv z lat 1198-1525). Dokument dotarł do naszych czasów w odpisie, który przechowywany był do czasów II wojny światowej w Królewcu. 

Tak wygląda odpis 1. strony dokumentu (prawdopodobnie z pocz. XX wieku).
Oryginał prawdopodobnie nie zachował się

[1374 Februar 10, Handfeste über Tolksdorf]

[Tolksdorf:

Abschrift, Original im Besitz der Familie v. Natzmer - Plötnick bei Tolksdorf;
dokument przepisany, oryginał w posiadaniu rodziny v. Natzmer [1] z Płutnik k. Tołkin]

In Gottes namen Amen. Wir Bruder Gotfrid von Lynden, Komthur zcur Balga vnd Vogtt zcu Natangen [2], thun kund allin, di desin Brif anseen odir horen lesin, daß mit vnsirm wissin vnd gunst, vnd mit iren Erben [3] rete Mathis Tolc [4] vnd Heinrich Saxse [5], geben vnd vorlien deine bescheiden Manne Albrecht Mülner vnd sinen rechten erben vnd nachkommelingen, drittehalbe hube [6] vnd drisig zcu eyner besatzcunge eynes dorfes, daß zcu Tolkesdorf sol heisen, als is jn bereitet ist vnd begrenitzt, zcu Culmischen rechte, erbelich vnd e...lich zcubesitzen. Von der drittehelbir huben vnd drisic sullin Albrecht Mülner vnd sine rechten erbin vnd nachkommelingen haben drie huben vrie von allin zcinsen von der besatzunge wegin, vnd dorzu sullin si habin eyne hube vrie von scharwerke, den drie vrien huben zcu hulfe, vf daß sin deste baß mogen ghedinen alse schultzen zflugin zcu dienen. Vnd von der eynen Huben sullin sin Mathis Tolke vnd Heinrich Saxse  vnd iren rechten erbin gabin vnd zcinsen eyne mark ghewonlicher munzin vnd zcwey hunre aljerlich als daß dorf sal zcinsin. Auch hat Math.[is] vnd Hein.[rich] jn behalden andirhalbe hube zcu iren nutzen. Von der andere hubin vnd zcwanzcig hubin sullin der hubin besitzcere gabin vnd zinsen Mathes vnd Heinrich vnd iren erbin, von itzlichen huben dri wirdunge vnd zcwey hunre aljerlichin vf Wynachten wie alle wedir reden. Auch sullin si gabin irem Pfarer jr von eynir huben eynen scheffel rocken vnd eynen scheffel habirn aljerlich vf Martini. Auch sullin Albrecht vnd sine erbin habin di aleynen gerichte als sin wir schillinge grosin gerichten vnd neiner vnd der dritten pfennig. An ...n grosin gerichten di du yen [?] an Hals vnd Hand vnd was gerichte Mathis vnd Heinr. vnd ire erben irloßen. Auch sullin di schultzcen vnd die gebur des dorfes dinen Mathis vnd Heinr. vnd iren erben als undir schultzcen vnd gebur iren Herren dinen vnd scharwerken, des dinstes vnd scharwerkes gaben sin vriseit [?] jn vir jare. Auch so gaben sin Albrechte vnd sinen erben daß dritteil von dem zcinse jn dem krezceme. Din haben jn ruch [?] schulden Mathis, Heinr. vnd ire erben zcymmer vnd schirreholz vrie jn des dorfs Walde. Zcu gezeuge gaben wir den Brif mit vnsere Ingesegil. Gegegen noch Gottes Geburt MCCCLXXIV an sente Scolastice Tage der Jungfrawen. Des sind Gezceuge dieser erbare lute, vnsir brudern: Bruder Dither von Elner vnsir Huskomthur [7], Brudir Albrecht Herzcoge von Saxen, pfleger zcu Rastenburg [8], Brudir Lewe vnser Kumpan, herr Helmit vnser Capelan vnd ander erbare lute wel.

["W imię Boga amen. My, brat Gotfryd von Linden, komtur w Bałdze i wójt Natangii, ogłaszamy: niech będzie wiadome wszystkim, którzy ten dokument widzą albo przeczytany słyszą, że za naszą wiedzą i przyzwoleniem oraz za radą swoich spadkobierców oraz samych siebie, Mathias Tolk i Albrecht Saxse przekazują i zezwalają zagospodarować skromnemu człowiekowi, Albrechtowi Mulnerowi i jego prawnym spadkobiercom oraz potomkom, 32 i pół łana, aby zasadził on tam wieś, która będzie się zwała Tolksdorf, na ziemi już przygotowanej i z wyznaczoną granicą, na prawie chełmińskim, zasadzoną na prawach dziedziczenia. Z owych 32 i pół łana Albrecht Mulner i jego prawi spadkobiercy oraz potomkowie będą posiadać 3 łany wolne od wszelkich czynszów, a także jeden łan wolny od szarwarku".

O ile dobrze rozumiem (proszę mnie poprawić!), Albrecht Mulner otrzymał dziedziczny urząd sołtysa oraz 1/3 dochodów z karczmy. Mathias Tolk i Albrecht Saxse mają otrzymywać dochód jednej marki od każdego łanu, a także czynsz w wysokości 200 marek rocznie; należy im się też we wsi pół łanu na ich potrzeby - tłumaczenie w opracowaniu]

[1] von Natzmer był administratorem Tolksdorfu w latach 1894-1901 i majątku Plötnick w latach 1907-1919 (źródło)

[2] Brat Gottfried von der Linde ["Gotfrid von Lynden"] był komturem bałgijskim i wójtem natangijskim w latach 1372-1374. Później został marszałkiem Zakonu Krzyżackiego. Zmarł 25 lipca 1379. Ok. 1360 prowadził zwycięskie krzyżackie kampanie przeciwko Litwinom, Prusom, Rusinom i Tatarom. 28 listopada 1371 r. został komturem w Ragnecie (niem. Ragnit), a następnie od 2 lutego 1372 do 22 listopada 1374 był komturem w Bałdze. Stanowisko naczelnego marszałka Zakonu zachował aż do śmierci. W 1377 jako marszałek Gottfried von der Linde przekroczył Puszczę Graudenwald wraz z księciem Albrechtem austriackim i jego armią 30 tys. ludzi w drodze powrotnej z Ragnety do Królewca. Gottfried von der Linde był pierwowzorem postaci Gotfryda w powieści Krzyżacy Henryka Sienkiewicza (patrz tutaj).

[3] wspomniana tu rada spadkobierców to rada synów Matthisa Tolk von Merklichenrad (zm. 1379), rycerza i tłumacza w kancelarii komtura Bałgi. Jego synowie to: Matthias, Clauko (Nicolaus) oraz Berthold (patrz tutaj).

[4] Matthias Tolk von Merklichenrad (Markelingerode), ur. ok. 1320?, zm. ok. 1379, prawdopodobnie syn Johannesa Tolkyna (?) i wnuk Bernharda von Markelingerode. O pochodzeniu rodziny Tolkienów od Nicolausa Tolkyna, syna Bernharda czytaj tutaj i tutaj.

[5] Heinrich Saxse był być może bratem lub bliskim krewnym Matthiasa Tolka, który w dokumencie z 1350 nazywany był prawdopodobnie Mattyasem Sachse (dokument PU IV 628 z 30 XI 1350; w dokumencie tym mamy też chyba jego ojca lub stryja, Nicolausa Tolkiena ["Nicolaus Tolicke"]. Rodzina von Markelingerode przybyła do Prus z Saksonii, z okolic Wernigerode w Górach Harzu. Od XIII wieku służyła ona biskupom warmińskim i komturom bałgijskim jako tołkowie, czyli niemiecko-pruscy tłumacze-negocjatorzy). W dokumencie z 1420 (patrz tutaj) znajdujemy we wsi Tolksdorf, zwanej tam prawdopodobnie Neu-Tolksdorf ("Neuw Tolkesdorf"), potomka Heinricha Saxse: niejaki Olbrecht Zachsze (Albrecht Sachse, 'Sas') przekazał pod opiekę synów Mathiasa Tolk(yn)a, Mathiasa, Clauco i Bertholda swoich niepełnoletnich synów Hannusa oraz Heynricha, przeznaczając na ten cel dochody z dóbr znajdujących się m.in. w Kleyne Borken, Neuw Tolkesdorf, Alde Tolkesdorf etc. Teraz wiemy, że w 1420 dochody z dóbr tołkińskich pobierali zarówno Tolk(yn)owie, jak i Sachsenowie. Ród Sachse (Saxse) to najprawdopodobniej ród rycerski von Sassen, który prawie na pewno wywodził się - jak Tolkynowie - z rodu von Markelingerode z Harzu.

[6] w słowniku Braci Grimm słowo drittehalb oznacza 'dwa i pół' (źródło), choć bardziej logiczne jest 'półtora'. Czyżby drittehalbe hube vnd drisig oznaczało 'trzydzieści dwa (lub jeden) i pół łana [chełmińskiego]'?

[7] Dietrich von Elner (zm. 9 września 1382) był komturem bałgijskim w latach 1374-1382.

[8] Herzog Albrecht von Sachsen pochodził z dynastii askańskiej (aus dem Ascanischen Hause) w Saksonii-Launeburgu był synem Eryka I (Erich I.) i Elżbiety (Elisabeth) von Pommern-Wolgast w Saksonii-Wittenberdze i był wnukiem księcia elektora Rudolfa I oraz synem Ottona I. Był bratem Zakonu Krzyżackiego (1346), a w latach 1363 i 1371-1376 prokuratorem (Pfleger) w Rastemburgu (Kętrzynie), a w latach 1380 – 1383 komturem Pokarmina (Brandenburga). Jego brat Johann był biskupem Kamienia Pomorskiego. W 1346 uzyskał od papieża Klemensa VI dyspensę w związku z potomkiem z nieprawego łoża, tzw. defectus natalium (PU IV, 38).