Tolkienowie jako potomkowie Prusów z Warmii! Nowa teoria

This text is about an alternative theory concerning the roots of the Tolkien family in Prussia (of the ancestors of J. R. R. Tolkien). In "Theory One" we have a family of the knights Tolk/Tolkyn from Tolks and Tolksdorf (with roots in Harz, Saxony). In my new theory ("Theory Two") we have aboriginal Old Prussians from Warmia, trom "terra Wewa" near Mehlsack (today's Pieniężno): Bernhard (b. in the 13th c.), his son Heinrich Tolkin (with the pagan name Lutmodus, b. c. 1260; Liutmod or Leodmod is a Germanic name which occured for example in German Harz or Anglo-Saxon England!) and the son of Heinrich, Nikolaus Tolkyn (b. c. 1300) from the region of Heiligenbeil. I present the proofs that the "Theory Two" is more proper and that J. R. R. Tolkien's deepest roots are Baltic, not German. Something new, isn't it?

Uzbrojenie Prusów na służbie Zakonu Krzyżackiego (ok. 1420)

Herb powiatu Heiligenbeil

Dziś chcę napisać o drugiej teorii na temat pochodzenia przodków J. R. R. Tolkiena z Krzyżborka, Gdańska i Londynu. Do tej pory rozwijałem genealogię sięgającą rodu Markelingerode z Harzu i herbowego tołka (tłumacza) w kancelarii Komtura Bałgi, rycerza Matthiasa Tolk von Markelingerode. Już w samych początkach moich badań natknąłem się na innych Tolkienów z Prus, ale przez długi czas tamtą rodzinę uważałem za mniej ważną dla badań (przeczytacie o niej w moim artykule "O rycerzu Tolkienie, Czerwonym Wilku i Pięknym Lesie" na Elendilionie). Chodzi o rodzimych Prusów z ziemi Wewa – regionu późniejszego Melzaku/Pieniężna – którzy zrobili karierę w kancelarii biskupa Warmii, Henryka Fleminga i którzy swoje dobra posiadali również w Komturii Bałgijskiej (jak rycerze Tolkynowie z Tolko i Tołkin), a związani byli od XIV wieku z późniejszym powiatem Heiligenbeil, gdzie pewnych krewnych Profesora Tolkiena spotykamy w XVII i XVIII wieku (chodzi o Tolkienów z Heiligenbeil, Kreuzburga, Sollau i Globuhnen). Przyjrzyjmy się zatem "Drugiej Teorii", która wcale nie jest mniej atrakcyjna od "Pierwszej Teorii". Być może kiedyś uda się dokonać syntezy i okaże się, że tołkowie biskupów warmińskich i komturów bałgijskich to jedna i ta sama pruska rodzina, której rycerską gałąź po prostu zaadoptowała do swojego herbu rodzina rycerzy Markelingerode z Harzu.

Prusowie
z terra Wewa na Warmii

|

Bernhard (Prus), XIII w.

|

Lutmodus/Heinrich Tolke/Tolkin (ok. 1260-1330)
kelmer z Tolksdorf (Tolkowiec k. Braniewa)

|?

Nikolaus Tolkyn
kelmer z Lindenau (Lipowina)

|

Tolkienowie
kelmerzy z okolic Heiligenbeil i Kreuzburga

|
Tolkienowie
z Gdańska
|
Tolkienowie
z Londynu

|

J. R. R. Tolkien

(Lutmodus) Heinrich Tolkin,
syn Bernharda
tłumacz biskupi (1292–1328),
wolny kelmer i sołtys chełmiński Tolkowca (od 1300),
żył w latach ok. 1260–1330

Protoplastą tej rodziny był tłumacz-negocjator (niem. Tolke, łac. interpres) w kancelarii biskupa Warmii, Henryka Fleminga, który nosił imię chrzestne Henryk (łac. Heinricus) i był synem niejakiego Bernharda. Znamy jego pogańskie imię Lutmodus (1292) i przydomek Tolkin (1306). Urodził się on w drugiej połowie trzynastego wieku, a po raz pierwszy spotykamy go w nadaniu lauksu Troben (lauks to określenie jednostki osadniczej z doby plemiennej pruskiej; łac. campus, pol. pole, niem. feld) nad rzeką Łyną dwóm Prusom, Kurnotorowi i Santapowi w 1292 (Codex Diplomaticus Warmiensis czyli CDW I, Nr 89). Opisano go tam jako Heinricus Lutmodus interpres noster ('Henryk Łutmod, nasz negocjator'). W dokumencie z 10 listopada 1300 r. (CDW I, Nr 109) możemy prześledzić lokację pierwszej wsi chełmińskiej na 60 łanach na Warmii, Tolksdorfu (dziś Tołkowiec k. Braniewa) – patrz niżej. Jej zasadźcą na nowym prawie jest nasz Henryk opisany w dokumencie jako Henricus filius Bernhardi ('Henryk, syn Bernharda') – wcześniej na tym miejscu musiała istnieć wieś zasadzona na prawie pruskim przez jego ojca, Bernharda, stąd Bernhardisdorf. W dokumencie z 9 stycznia 1301 (CDW I, Nr 111) opisano pobliski majątek Demity (Demyta) jako leżący przy granicas vel metas Hinrici interpretis ('granicy czyli krawędzi [dóbr] Henryka tłumacza'). Z dokumentu wydanego we Fromborku 5 maja 1304 (CDW I, Nr 127) dowiadujemy się, że wieś Henryka nosiła pierwotnie imię jego ojca, a sam Henryk był jej sołtysem: Henricus interpres in Bernhardisdorf sculteus ('Henryk tłumacz, sołtys w Bernhardisdorf'). Ciekawy jest dokument z 4 czerwca 1306 (CDW I, Nr 137), gdzie zapisano ziemię w jakimś Flemyngs w dystrykcie lidzbarskim pewnemu Polakowi (Polonus) Mikołajowi. Jest tam ciekawy dopisek: P. Heinrici Tolkin. Może się odnosić do naszego Henryka tłumacza. Wcześniejszą formę nazwy wsi Tolksdorf czyli Bernhardisdorf znajdujemy w dokumencie kancelarii biskupa warmińskiego z 15 października 1317 (CDW I, Nr 182). Występuje tam jako świadek niejaki Wilhelmus de Bernhardisdorf ('Wilhelm z Bernhardisdorfu'), czyżby syn Henryka? Po raz ostatni Henryk Tolkin, tłumacz biskupi występuje w dokumencie z 14 października 1328 wydanego w Braniewie (CDW I, Nr 240). Widnieje tam jako Heinricus de Tolcksdorf unus de senioribus euisdem domini Heinrici interpres vir utique fidelis et verax vocatus ('Henryk z Tolksdorfu, jeden z najstarszych wspomnianego pana [biskupa] Henryka, tłumacz, mąż i prawy powołany [?]'). Pogańskie (?) imię Henryka czyli Lutmodus jest traktowane przez Trautmanna i Lewy'ego jako imię bałtyjskie, pruskie, kojarzone z lit. lutis 'burza, niepogoda' i słowiańskim luty 'srogi'. Istnieje też pruskie słowo ludis 'gospodarz', a nie można zapominać o germańskim imieniu Lutmod (jak Hartmod, gdzie -mod to 'szał bitewny').

[dopisane 30 listopada 2018:] A co byście powiedzieli na nową teorię, że protoplasta rodziny Tolkien II (którą omawiam w obecnym artykule), który jak wiemy miał na imię Lutmod, a na chrzcie przyjął imię Henryka i był tołkiem (tłumaczem) w kancelarii biskupa Warmii, Henryka Flemminga, który to Lutmod występuje też w dokumentach jako Tolkin i jest najpewniej przodkiem Nicolasa Tolkina, to... tak naprawdę gocki *Hluþmōþs 'famous-anger; sławo-gniew' albo *Hljuþmōþs 'hearing (still) -spirit; spokojny-duch', potomek Gotów, którzy mieszkali nad Wisłą i na wschód od Wisły, na brzegu Bałtyku, stanowiąc germański element na terenach Bałtów w końcu starożytności? W Prusach, zwłaszcza na Mazurach w latach 500–700 naszej ery spotykamy niezwykłe bogactwo elementów ponadregionalnej kultury germańskiej, nazywanej w literaturze Masurgermanische Kultur (inaczej Grupa Olsztyńska). Istnieje teoria, że tworzyli ją Goci pozostali nad Bałtykiem (a być może Herulowie (poczytajcie o Erilaz), którzy zatrzymali się na Mazurach w drodze powrotnej do swoich prasiedzib).

Tolksdorf na mapie z pocz. XIX wieku

Jak powstała wieś Tolksdorf na Warmii (nie mylmy jej z drugim Tolksdorfem, Tołkinami, który znamy z historii rycerzy Tolkynów, tzw. "Pierwszej Teorii")? W dawnym pruskim lauks o nazwie Demyta (potem niem. Demuth, dziś Demity), na terenach terra Wewa (nazwa być może od imienia wodza plemiennego) ogołoconych po powstaniu pruskim z 2 poł. XIII w., które znalazły się w Komornictwie Mehlsack (dziś Pieniężno) przedstawiciele kapituły warmińskiej z czasów biskupa Henryka Fleminga wystawiają akt lokacyjny synowi zasadźcy poprzedniej wsi na tym terenie, Bernharda (który zasadził wieś Bernhardisdorf – poprzedniczkę Tolksdorfu). Syn ten to opisany wyżej Henryk, tłumacz i negocjator na dworze biskupa. Wieś powstaje na 60 łanach i otrzymuje prawo chełmińskie (jest to pierwsza wieś chełmińska w ziemi warmińskiej!), co wiąże się z wieloma korzyściami związanymi z nowym ustrojem gminnym, prawem dziedziczenia (mogą dziedziczyć też córki i boczni krewni, a nie tylko synowie, jak we wsiach na prawie pruskim), z latami wolnizny. Kim jest Bernhard i jego syn Heinrich Tolkin? Należą oni do warstwy feudałów pochodzenia pruskiego (jest takich feudałów blisko 20 procent pośród wszystkich 100 znanych feudałów z tego okresu – reszta to Niemcy). Są to najczęściej dawni przedstawiciele arystokracji plemiennej, którzy albo za zasługi dla Kościoła warmińskiego w czasie "apostazji" (pruskiego buntu pogańskiego), albo za służbę Kościołowi na stanowisku komorników, tłumaczy (oprócz naszego Heinricha Tolke znamy też tłumacza biskupiego Johannesa Peytane) czy wójtów otrzymują nadania ziemskie (książka Marzeny Pollakówny Osadnictwo Warmii w okresie krzyżackim, str. 71). Bernhard, a potem Heinrich noszą imiona niemieckie, które otrzymali na chrzcie. Być może pochodzą z innych ziem (bo tacy feudałowie otrzymują najczęściej nadania ziemskie na terenach odległych od ich ziemi ojczystej). W nowej wsi mieszkają najpewniej osadnicy niemieccy. Dwór feudała znajdował się najpewniej w pobliskich Demitach (niem. Demuth). Do tego samego "pola" osadniczego (prus. lauks) należą też Jarzębiec (niem. Schönau) i same Demity (niem. Demuth).
_____________________

Nikolaus Tolkyn (Claus Tulkini)
syn Heinricha?
wolny kelmer i sołtys chełmiński Lindenau (Lipowiny)
oraz Breitlinde (Woli Lipowskiej),
wymieniony w dokumentach z lat 1333–1339

Kolejną osobą, którą można skojarzyć z przodkami Tolkienów z Heiligenbeil i Kreuzburga, czyli z przodkami J. R. R. Tolkiena (w myśl "Drugiej Teorii") jest ten ciekawy człowiek, wolny kelmer ze wsi odległej o 7 i pół kilometra od Tolkowca. Wzmianka o nim pochodzi z dokumentów późniejszych o 11 lat od dokumentów dotyczących Henryka Tolkina, założyciela Tolkowca na Warmii. Lipowina i Wola Lipowska to wsie, które znajdują się poza historyczną Warmią. Należały do Komturii Bałgijskiej (tak jak położone dalej na wschód Tolko i Tołkiny należące do drugiego rodu Tolkienów, saksońsko-pruskich rycerzy).

Lindenau na mapie z pocz. XIX w.

Pierwszy raz spotykamy Nikolausa Tolkyna w dokumencie wystawionym w Braniewie 5 marca 1339 roku (Preußisches Urkundenbuch czyli PU III, Nr 224). Występuje on tam jako szanowany przez Zakon właściciel Lindenau (dziś Lipowina), który przekazuje sąd i cztery łany "znakomitemu człowiekowi", Heinrichowi Bestmannowi. W dokumencie określa też powinności chłopów mieszkających w Lipowinie. Jest coś, co łączy to wydarzenie z położonym bardziej na południe Tolksdorfem (założonym 39 lat wcześniej przez wspomnianego wyżej Henryka Tolkina) – świadkami transakcji są proboszczowie Lindenau i Tolksdorfu, a także pewien Iohannes Tolkyn, może brat Nikolausa, który być może mieszkał w Tolksdorfie (?). Kolejny raz znajdujemy Nikolausa Tolkyna w dokumencie z 8 lipca 1339 (PU III, Nr 252), gdzie Dietrich von Spira, Komtur Bałgijski przekazuje 40 łanów na dokonanie przez Nikolausa Tolkyna lokacji na prawie chełmińskim wsi Breitlinde (dziś Wola Lipowska). Tolkyn opisany jest jako maturus honestus vir ('pewny, uczciwy człowiek'). Jest etnicznym Prusem, ponieważ w dalszej części dokumentu poznajemy jego nazwisko w formie bałtyjskiej – Tulkini. Okazuje się, że wieś Breitlinde założył już w 1333, a dokument zapewnia mu dalsze 11 lat wolnizny (z zamierzonych dwudziestu). Okazuje się, że Nikolaus posiada też inne dobra w tej okolicy.
_____________________

Gregor Tolk
wnuk Nikolausa?
mieszczanin w Reszlu (Rößel) wymieniony w 1438, gdy od osób opisanych jako Ricclis Bogzyn (Boyzyn?) i Ernst v. Peterswalde nabywa dobra Lyndenaw i Breithelgude (czyli zapewne Lindenau i Breitlinde) – Quassowski opisuje źródło jako: a.Ord.Tal.86, Bl. 36 i.Guttzeit, Lindenau, S. 148.


Wsie Lindenau i Breitlinde w XV wieku przeszły na własność różnych rodzin szlacheckich. I tu pojawia się kolejny wątek, który pozwala sądzić, że obecnie omawiani Tolkienowie to właśnie przodkowie Tolkienów z Kreuzburga, przodków J. R. R. Tolkiena! Otóż w roku 1567 dobra Lindenau zostały nadane przez księcia Albrechta Johannowi von Kalnein. Lindenau (Lipowina) miała odtąd charakter prywatnej wsi folwarcznej, która odtąd aż do 1704 stanowiła własność rodu von Kalnein, który miał swoje główne dobra w Kilgis k. Sollau. Kalneinowie byli lokalnymi feudałami z okolic Kreuzburga – chrzcili swoje dzieci w tym samym kościele co przodkowie J. R. R. Tolkiena. Tolkienowie z Kreuzburga służyli też w armii pruskiej, której lokalna kwatera główna znajdowała się właśnie w majątku Kilgis. Najdawniejsi pewni przodkowie J. R. R. Tolkiena byli wolnymi kelmerami i sołtysami chełmińskimi (np. Michel Tolkien, prapraprapradziadek J. R. R. Tolkiena, sołtys wsi Globuhnen k. Kreuzburga). Tak samo ci najdawniejsi Tolkienowie z "Drugiej Teorii" – Bernhard, Heinrich i Nikolaus.

Może kiedyś odnajdę pewne połączenie między Tolkienami z XIV wieku i tymi z końca XVI?

Parafia Lindenau (Lipowina)

Lindenau, słynne dobra rycerskie (niem. Rittergut). Po raz pierwszy znajdujemy je w dokumencie z 5 marca 1339 roku. Rozkwitły w drugiej połowie XVIII wieku. Niestety w czasach PRL-u, gdy wieś nazwano Lipowiną, a majątek stał się państwowym gospodarstwem rolnym, nadeszły dla dawnych dóbr ponure czasy. Socjalistyczny projekt się nie powiódł. Lindenau (dziś Lipowina) przed wojną znajdowały się w powiecie Heiligenbeil (pol. Świętomiejsce lub Święta Siekierka, dziś w Okręgu Kaliningradzkim). Było to jedno z najstarszych i najbogatszych osiedli w dawnych Prusach Wschodnich. Trudno w to uwierzyć, gdy dziś ogląda się skutki PGR-owskiego gospodarowania w tej okolicy. A przecież są tam świetne pola uprawne, dobre łąki i pastwiska. W 1939 znajdowały się tam ogromne, dobrze zagospodarowane budynki i mieszkało tam 396 ludzi.