Więcej o ostatnich gdańskich Tolkienach (do 1945 roku)

Dziś coś dla gedanologów i gedanofilów. W związku ze zbliżającym się spotkaniem z gdańszczanami i sopocianami podczas Literackiego Sopotu (przeczytaj o tej imprezie na stronach Elendilionu!), gdzie 16 sierpnia w Muzeum Sopotu będę opowiadał o gdańskich i pruskich przodkach J. R. R. Tolkiena, postanowiłem podsumować moje śledztwo związane z ostatnimi Tolkienami mieszkającymi aż do drugiej połowy 1945 roku w Gdańsku.

Ernst Tolkien umarł w polskim więzieniu
w Gdańsku w 1945 r. (APGd 1408/25)

W gdańskim więzieniu w 1945 roku w wieku 51 lat zmarł stolarz z terenu Fabryki Karabinów, Ernst Tolkien (w metryce Ernst Rudolph Tolkien, 1894-1945; w 1938 jego firma nazywała się "Tolkien Ernst - Bau- und Möbeltischlerei"). W tym samym roku zmarli w Gdańsku jego rodzice (wg niemieckich dokumentów z Dolnej Saksonii zmarli oni z powodu zaawansowanego wieku (niem. Altesschwäche): wpierw 18 lipca 1945 ojciec, również stolarz, Franz Tolkien (w metryce Herman Franz Tolkien, 1867-1945), a 5 października 1945 jego matka, Paula Tolkien (w metryce Auguste Pauline, z domu Kasprzytzki, 1869-1945). Rok 1945 był końcem niemieckiej, wywodzącej się z Prus Wschodnich rodziny Tolkienów, których pokrewieństwo z Profesorem Tolkienem, o ile istniało, sięgało XVII lub XVIII wieku.

Ernst Tolkien urodził się w mieszkaniu swojego ojca, wówczas robotnika, w Sopocie, 22 maja 1894 roku. Być może znamy sopockie adresy Tolkienów. Choć w dokumentach metrykalnych uparcie pisze się o "mieszkaniu ojca" bez podania ulicy, to księgi adresowe podają: Danziger Str. 25a (lata 1898-1900; dziś jest to sopocka część Alei Niepodległości nr 764) oraz Schäfferstr. 5 (od 1901; dziś jest to sopocka ulica Wybickiego nr 5). Tam również urodził się i zmarł przed osiągnięciem pierwszego roku życia jego brat, Bruno Tolkien (1896). Dwa lata później, 29 lipca 1898 w tym samym miejscu w Sopocie urodziła się siostra Ernsta, Margareta Martha Tolkien (1898-1976). O domu przy Alei Niepodległości nr 764 w 1945: "Do miasta przybywają pierwsi osadnicy. Problemem w kurorcie jest samowola sowieckich sołdatów. 21 kwietnia Sowieci przekazują władzę w Sopocie polskim urzędnikom. W lokalu przy dzisiejszej al. Niepodległości 764 odbywa się pierwsze posiedzenie, na którym dokonuje się wyboru członków Miejskiej Rady Narodowej oraz urzędnika pełniącego obowiązki prezydenta miasta" (źródło).

Ernst podobnie jak ojciec i przodkowie był stolarzem. Jego warsztat w czasie II wojny światowej znajdował się przy gdańskiej Fabryce Karabinów, przy Weidengasse (dziś Łąkowa) nr 35/38. Czy Ernst produkował drewniane części karabinów? A może po prostu zajmował się zwykłym stolarstwem? Nie znajduję go w spisach gdańskich członków NSDAP. Warsztat jego ojca, mistrza stolarskiego Franza Tolkiena znajdował się w tym samym czasie przy Straussgasse nr 6. Zaś dom rodzinny to Poggenpfuhl nr 59 (dziś jest to ulica Żabi Kruk i prawdopodobnie okolice dawnych koszar). Kolejny przyczynek do związku gdańskich Tolkienów z wojskowością? Wg planu Buhsego Poggenpfuhl nr 59 to tzw. Exercierhaus naprzeciw Militair Kaserne. Chodzi o tzw. Koszary Wiebego. Kiedyś koszary wyglądały tak:

Dziś ta okolica wygląda tak:

Mapy Google

Jakie związki mieli ostatni gdańscy Tolkienowie z wojskowością, a może też z narodowym socjalizmem? Pamiętajmy, że Ernst Tolkien zmarł w polskim więzieniu w 1945. A w Anglii Tolkienowie twierdzili, że ich gdański kuzyn był "Gauleilterem Gdańska" (co oczywiście nie jest prawdą, bo Gauleiterem był Albert Forster).

Siostra Ernsta, Margareta Martha Tolkien mieszkała w Sopocie (nie poznałem jej adresu). Zdobyła zawód sekretarki, pracownicy biurowej. 5 października 1926 przybyła statkiem SS "Lithuania" do Nowego Jorku, gdzie 21 września 1929 roku na Brooklynie wyszła za mąż za niemieckiego imigranta, Alberta Roettgera (ur. 1901 w Salzerhelder, zm. 1993 na Florydzie). Jako Margaret Roettger zdobyła obywatelstwo amerykańskie w 1949, po tragedii jej gdańskich krewnych. Zmarła w Hollywood koło Miami na Florydzie w lipcu 1976 roku.

Rodzice Ernsta i Margarete pochodzili z Prus Wschodnich. Hermann Franz Tolkien urodził się 29 lipca 1867 w Pillau (Kr. Fischhausen, polska Piława, dziś Bałtyjsk k. Kaliningradu) jako syn Franza Tolkiena i Rosiny, z domu Kleist. Zawód ojca, Franza Tolkiena to Seefahrer 'żeglarz'. Mógł on być potomkiem stolarzy piławskich (np. Johanna Gottfrieda Tolkiena, ur. ok. 1798, "stolarza, mieszczanina i właściciela" z Pillau), Tolkienów z początku XIX wieku, którzy mieszkali w Militair-Garnison in Pillau, którzy być może byli spokrewnieni z Tolkienami z Bärwalde (przeczytaj o nich tutaj; jak widać, Tolkienowie w XVIII i XIX wieku to tak często pruscy żołnierze!). Franz i Rosine przenieśli się do Nowego Portu w Gdańsku po 1869 (ich trzeci syn, Carl Albert Tolkien urodził się jeszcze w Pillau w Prusach Wschodnich. Nie wiem jeszcze, kiedy umarł Franz Tolkien (może zaginął na morzu?). W każdym razie jego żona jako wdowa zmarła 17 lutego 1908 roku w wieku 72 lat i została pochowana przy ewangelickim kościele Himmelfahrtskirche w Neufahrwasser, gdzie to starsze pokolenie Tolkienów mieszkało przy Albrechtstrasse nr 10 (o ich zamieszkaniu w Nowym Porcie przeczytasz tutaj).

Ewangelicki kościół Tolkienów w Nowym Porcie

Czeladnik stolarski, Hermann Franz Tolkien ożenił się z krawcową, Auguste Pauline Kasprzytzki 18 czerwca 1892 roku w Gdańsku.

Nie odnalazłem jeszcze związków pokrewieństwa między Tolkienami z Krzyżborka (przodkami J. R. R. Tolkiena), a Tolkienami z Bärwalde. Pokrewieństwo jest jednak bardzo prawdopodobne, bo obie rodziny Tolkienów pełniły służbę dziedzicznych sołtysów prawa chełmińskiego w XVIII w. 

Chrzty Tolkienów notowane w Pillau od 1806:

1823 Gottfried Ferdinand Tollkien, 51
1825 Emilie Dorothea Tolkien, 4
1826 Johanne Caroline, 6
1828 Dorothee Charlote, 42