Petershagen, Letzte Gasse na mapach (1650–1900)

He [Bilbo] loved maps, and in his hall
there hung a large one of the Country Round
with all his favourite walks marked on it in red ink

– J. R. R. Tolkien, The Hobbit, "An Unexpected Party"

Chciałbym Wam pokazać kolekcję map, na których znajduje się działka z domem Christiana Tolkiena (a potem Johanna Carla Bergmanna, pastora Majewskiego itd.). Zobaczmy materiał kartograficzny do moich badań. I sprawdźmy, bo może ktoś z Was posiada jeszcze w swoich kolekcjach inne mapy dotyczące tego terenu?

(0) Najpierw fragment mapy A. Gersdorffa z 1815, gdzie autor przerysował w ramce starszą mapę Gdańska z 1615 ("Dantzigk, Graff Mauritz von Nassauwen"). Nie widać jeszcze wałów zewnętrznych i kościoła Zbawiciela na późniejszym Zaroślaku Zewnętrznym (fortyfikacje te i kościół powstały kilka dziesięcioleci później):

(1) Oto fragment APG 300MP/626 z mapą późniejszej Peterszawy Wewnętrznej (Petershagen Innerhalb) ok. 1650. Widzimy przy zewnętrznym wale miejskim i Bramie Peterszawskiej (Oruńskiej) tereny Szpitala św. Gertrudy, ich tzw. Bleiche czyli bielniki, gdzie bielono tkaniny (Jany Wu: "szpitale to przytułki [szpitalem w naszym pojęciu były lazarety itp.], bielniki były związane z faktem, że było to proste a potrzebne rzemiosło. Tkalnie itp. były też przy więzieniu, sierocińcu itd., bo biedotę wykorzystywano jako tanią siłę roboczą w przedindustrialnym i wczesnoindustrialnym kapitalizmie. Temu służyły angielskie prawa o ubogich; wcześniej grodzono pola by ich usunąć ze wspólnoty wiejskiej, potem ścigano jako ludzi luźnych-włóczęgów, tak "wolny" rynek tworzyło państwo"). Ważne że brak tu jakichkolwiek budynków na miejscu późniejszej Letzte Gasse (Pośledniej):

(2) Fragment APG 300MP/631 z 1660. Sama mapa jest bardzo ciekawa, bo plastycznie przedstawiono na niej budynki na Biskupiej Górze i w Peterszawie Zewnętrznej (w tym pierwszy kościół Zbawiciela). Wciąż żadnych budynków na miejscu późniejszej Letzte Gasse. Widać za to wciąż wyraźnie bielnik:

(3) Oto fragmentu mapy Gdańska z około 1700 (źródło: Wolfgang Günter Deurer, Danzig. Die Dokumentation. 52 Historischer Kirchen, str. 256; APG 300MP/1230), która przedstawia fortyfikacje.

Na mapie wyraźnie widać przyszły dom Tolkienów (oznaczony strzałką lub ten drugi, nieco powyżej)! Oznaczałoby to, że pierwotny szachulcowy dom zbudowano jeszcze na przełomie XVII i XVIII wieku, a Ephraim Bergholtz w 1725 zakupił zabudowaną działkę (czyli nie on budował dom). Czyżby zatem domy na gruntach Szpitala św. Gertrudy były fundacją miejską, domami czynszowymi tego samego typu co domy przy samym Szpitalu? Takie domy znamy z grafiki Nicholasa Jansza Visschera (1643 – patrz tutaj):

(4) Oto fragment mapy Gdańska z 1711 (źródło). Można powiedzieć, że już na początku XVIII wieku istniała uliczka Letzte Gasse (bo widać też wyraźnie wyznaczone uliczki Paulsgasse, Predigergasse i Reinkesgasse).

(5) Tutaj fragment APG 300MP/636 z 1734 roku. Z księgi gruntowej Wyżyny (APG 300,32/38, s. 480) wiemy, że dziewięć lat wcześniej artylerzysta gdański, Ephraim Bergholtz (przyszły teść Christiana Tolkiena) zakupił prawa do użytkowania gruntu (być może z domem, co dokument określa po prostu jako Erbe) na terenach Szpitala św. Gertrudy. Mapa wydaje się sugerować, że w miejscu późniejszego domu Bergholtza (a potem Tolkiena i Bergmanna), istnieje już jakaś zabudowa. Ephraim Bergholtz zakupił zapewne prawo do użytkowania parceli z domem (w późniejszych dokumentach ten pierwszy dom opisany jest jako szachulec, czyli konstrukcja drewniana wypełniona gliną ze słomą lub trocinami): 

(6) Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz, Kart. XI, Rolle 30L, A. Gersdorff 1815. Napisałem do Archiwum Pruskiego w Berlinie. Być może dostanę tę mapę w lepszym skanie. Jest ona ważna, bo pokazuje nie tylko pojedyncze domy, ale też podwórza i ogrody!

Update: udało mi się zdobyć pełny skan tej mapy. Prezentuję jego fragment. Jany Wu twierdzi, że ten obraz Peterszawy jest bardziej fantastyczny niż realistyczny, co widać choćby po kształcie kościoła Zbawiciela (który nigdy nie miał transeptu, nie miał kształtu krzyża). Wydaje się też, że za dużo domów zaprezentowano na samego Letzte Gasse):

I jeszcze powiększenie naszej Letzte Gasse:

(7) Jest jeszcze ta mapa z ok. 1817, która pokazuje widok naszej okolicy w 1807 ("Plan von der Gegend um Danzig / im Anfange des Jahres 1807 entworfen von F. B. Engenhadrt"):

(8) Oto fragment mapy, którą opisano jako "anonimowy rękopiśmienny plan Gdańska z roku 1812" (Widok Gdańska z Góry Biskupiej, Gdańsk 2013, str. 11). Widać już wyraźnie nasz dom:

(9) Tutaj znakomita mapa z podobnego okresu (bardzo bym chciał poznać jej sygnaturę, źródło):

i zbliżenie z domem Tolkienów i Bergmannów: 

(10) Mam w swojej kolekcji także taką mapę wykonaną po 1807 (po zniszczeniach związanych z wojnami napoleońskimi). Bardzo bym chciał mieć lepszy skan tej mapy (a także jej sygnatury):

(11) A tutaj już znana mapa Gersdorffa z 1822. Niezbyt precyzyjny jest rysunek zabudowy:

(12) Narzędziem polityki przestrzennej miasta był słynny plan Daniela Buhsego z lat 1863–1868. Na jego podstawie prowadzono w Gdańsku kataster, a także odbudowywano Gdańsk po zniszczeniach II wojny światowej. Tutaj widać parcelę 8 119/89 przy An der Radaune nr 28 (SN 12; dawniej Letzte Gasse). Jest to pierwszy dostępny mi dokładny plan domu Bergholtzów, Tolkienów i Bergmannów:

Około 1907 roku nasz dom został zburzony i powstała dzisiejsza kamienica przy Kaznodziejskiej (po wojnie Pośledniej) nr 30.

13) W książce Ewy Brylewskiej-Szymańskiej i Zofii Maciakowskiej pt. Miasto i ludzie u progu nowoczesności. Socjotopografia Gdańska w pierwszej połowie XIX wieku (IH PAN, Gdańsk-Warszawa 2016) na dołączonej płycie CD znajdujemy wiele ciekawych map. Dwa poniższe fragmenty oparte o plan Buhsego (patrz 11) opisują stan naszej działki i uliczki Letzte Gasse w roku 1808, po zniszczeniach kampanii napoleońskiej:

Z powyższego opracowania wynika, że przy naszym domu był opustoszały plac, dom obok był opuszczony, zaś mieszkańca naszego domu, byłego muszkietera Christiana Zobla nie było stać na zapłacenie kontrybucji. Peterszawa tej epoki była już bardzo ubogim miejscem.
__________________________________

Na podstawie map i dokumentów możemy opowiedzieć następującą historię. Na gruntach Szpitala św. Gertrudy, gdzie jeszcze w XVII wieku znajdował się bielnik graniczący z zewnętrznym wałem miasta, na przełomie XVII i XVIII wieku zbudowano szachulcowy dom, który musiał mieć jakiś związek i z obronnością Gdańska, i z cechem kuśnierzy. Mieszkali tam od początków XVIII wieku do początków XIX wieku artylerzyści: Ephraim Bergholtz, Christian Tolkien i Johann Carl Bergmann z rodzinami. Prawa użytkowania parceli zakupił w 1725 Bergholtz, zaś po jego śmierci w 1757 o akt prawa własności (Grundbrief) postarał się w 1762 ogniomistrz (Feuerwerker) Christian Tolkien. Tolkienowie mieszkali w tym domu już wcześniej. W 1752 urodził się w nim młodszy syn artylerzysty, Johann Benjamin Tolkien. W 1788, gdy synowie Tolkienów byli już mieszkańcami Londynu, Christian postarał się o przekazanie swojego domu zięciowi, Johannowi Carlowi Bergmannowi, który już wcześniej zbudował sobie dom przy Reinkesgasse. W 1790 dom dostał się w ręce pastora Majewskiego (krypto-herrnhuta), a potem szewca i muszkietera, Christiana Zobela.