Tolkienowie w Prusach Książęcych: kelmerzy i kwerulanci

O! Czytam właśnie Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa Stanisława Salmonowicza i zdobyłem w końcu w języku polskim odpowiednią terminologię i kontekst do opowiadania o przodkach J. R. R. Tolkiena z XVI i XVII wieku!

Pierwsi Tolkienowie (jeszcze jako rodzina rycerska Tolk vel Tolkyn) w XIV i XV wieku związani byli z drobnymi majątkami w Barcji i Natangii, ale ich ślady znajdujemy też w Sambii, wokół Królewca. Tymczasem Tolkienowie w XVI wieku to już wyłącznie typowa dla dawnych Prus warstwa społeczna tak zwanych wolnych (niem. frey, frei), inaczej kelmerów (od niem. kölmer, kölmisch) począwszy od Tewesa Tolkina z majątku Legitten (patrz tutaj). Po prostu rodzina przeobraziła się w rodzinę kelmerów, gdy główna gałąź rycerska wymarła w XVI wieku (a majątek przejęli spadkobiercy z rodu von Tettau). Salmonowicz pisze o kelmerach jako o wolnych chłopach osadzonych na prawie chełmińskim, stanie pośrednim między szlachtą i chłopami (w Polsce taki stan nie występował). Wolni, inaczej kelmerzy powstali z osadników, którzy nie uzyskali uznania swoich praw szlacheckich (albo je stacili – jak Tolkynowie), otrzymali natomiast indywidualne przywileje wywodzące się z prawa chełmińskiego. Powinnością wolnych była służba zbrojna na rzecz zakonu krzyżackiego, a później władzy książęcej (najczęściej konno w lekkiej zbroi). Wolni posiadali większe gospodarstwa od chłopskich, tworzyli często całe wsie zobowiązane do służby wojskowej. W języku staropolskim "wolni" odpowiadają określeniu "ziemianie".

Gdy w 1614 spotykamy w Krzyżborku (Kreuzburg) pierwszego Tolkiena, Friedricha, to jawi się on ta jako zwolennik tzw. kwerulantów. Kwerulanci u Salmonowicza to stronnictwo pragnące bliższego związania księstwa z Polską, zapewnienia swobód stanowych według wzorów polskiej szlachty i niedopuszczenia do rządów brandenburskich w księstwie (str. 37). Kwerulanci wyrażali głównie interesy drobnej szlachty i wolnych chłopów chełmińskich, czyli kelmerów, którzy obawiali się wzmocnienia władzy książęcej. Friedrich Tolkien odmawiając złożenia przysięgi nowemu władcy Prus w Krzyżborku w 1614, jawi się nie tylko jako kwerulant, ale też obrońca ortodoksji luterańskiej (nowy władca był kalwinem). Tolkienowie opowiedzieli się już wcześniej za zwierzchnictwem polskich królów, gdy w czasach Związku Pruskiego w XV wieku stanęli na czele buntu przeciw Zakonowi w ziemi bartoszyckiej.