Jeszcze raz o etymologii nazwiska Tolkien oraz co oznacza imię Kigau?

Za dane lingwistyczne dziękuję pani profesor Beate Szillis-Kappelhoff! 

Alf i Halban, czyli pruski wajdelota. Czy protoplasta Tolkienów był również wajdelotą?
(rys. Michał Elwiro Andriolli)

Jak wiecie etymologia nazwiska Tolkien to sprawa bardzo skomplikowana.

(1) Do tej pory opowiadałem się za tym, że forma Tolkien wywodzi się od pierwotnego przydomka > nazwiska Tolk (które oznacza 'tłumacza, negocjatora') i poprzez dodanie końcówki -īn opisuje 'potomka Tolka'. Ta forma miałaby być związana z rycerskim rodem von Markelingerode (von Merlichenrad) z Saksonii (konkretnie z Gór Harzu), którego dzieje udało mi się szczegółowo opisać, a który w Prusach nosił nazwiska rodowe: Sachsen, Tolk(ien), Powersche i von Losainen. Patrz na przykład tutaj.

(2) Dziś jednak – po berlińskich odkryciach – wiemy, że nasi Tolkienowie nie pochodzą od saksońskich rycerzy. Na arenę dziejów wchodzą w XVI wieku (gdy rycerski ród Tolkienów wygasł) jako rodowici, etniczni Prusowie, wolni właściciele małych gospodarstw i chełmińscy sołtysi. Nie mają zatem żadnych związków z rycerzami Tolkienami. Łączy ich z nimi tylko forma nazwiska (choć zapewne nie etymologia).

Przypuszczam, że ich nazwisko ma inną etymologię (choć też związaną ze słowem tolk 'tłumacz, negocjator'), że pochodzi od nazwy wsi Tolkeim (< prus. *Talk-kāims 'wieś tołka, wieś tłumacza'; w języku polskim proponuję formę Tołkajmy). Zauważyłem, że XVI-wieczni Tolkienowie pojawiają się w dwóch miejscach dawnych Prus: w okolicach Iławy Pruskiej i w okolicach Labiawy (dziś na terenie Okręgu Kaliningradzkiego). Blisko wiosek o nazwach Tollkeim i Dollkeim. Oto na przykład Tewes Tolkin, klein frei z Legitten k. Labiawy (od niego pochodzi duża rodzina Tolkienów z okolic Arnau, czytaj tutaj). Książę Albrecht Hohenzollern odnowił dla niego przywileje jego przodków 29 września 1526. W tych dokumentach Albrechta nazwisko Tolkien ma następujące formy:

Tholkeyn
Tholckhein
Dolckin

Dwie pierwsze formy (które uważnemu czytelnikowi skojarzą się z nieszczęsnym przekręcaniem nazwiska Profesora Tolkiena, na co uskarżał się w listach: zamiast Tolkien - Tolkein) mogą wywodzić się od nazwy wsi Dolkeim k. Rudau lub Tollkeim k. Domnau. W tamtych czasach ludzie niższego i wyższego stanu otrzymywali nazwiska od miejscowości, z których przybyli.

Jeżeli nie jest to przekonująca teoria, przyjrzyjmy się innym nazwiskom na -ien, które spotykamy w Prusach. W książce H. G. Podehla pt. 4444 ostpreußische Namen prußisch enklärt znajdziemy takie przykłady:

nazwisko Augustien : miejscowość Angstein

nazwisko Bolien : miejscowość Polleyn

nazwisko Leskien : miejscowość Lyskein

nazwisko Popien : miejscowość Bubein

(3) A co począć z imieniem domniemanego protoplasty rodu Tolkienów, Prusa zwanego Kigau (patrz tutaj)?

Nie znajdziemy tego imienia w zbiorach pruskich imion Trautmanna, Lewy'ego i Podehla. Czyli odkryłem imię, którego wcześniej nikt nie znał! U Ernesta Lewy'ego w Altpreussischen Personennamen (Breslau 1905) jest podobne imię: Rige, które ten śląsku bałtysta łączył z litewskim czasownikiem regiù, regėti 'widzieć, uważać, obserwować', a także 'przewidzieć' (czyli oznaczałoby ono kogoś w rodzaju jasnowidza, profety). Podobne imię podaje Grasilda Blažienė w Baltische Ortsnamen in Ostpreußen, podając imię pruskie z Sambii: Regun, które ma być pokrewne litewskiemu Regỹs, które oznacza 'jasnowidza, profetę' (autorka wiąże je z nazwą miejscową Regehnen w powiecie Fischhausen, 7,2 km od Woytnicken, w parafii Pobethen (od prus. Po-bitan, okręg o charakterze religijnym i wojskowym, podzielony przez krzyżaków na trzy części, bo był dla nich zbyt niebezpieczny). Prof. Blažienė podaje dawne formy tej nazwy i tego imienia:
 
1387 Reyun feld
1405 Regun
1446 Regen, Regun
1561 Regein
[dziś ros. Dubrovka]
 
Jeżeli imię Regun to reg- + końcówka wielu imion pruskich -un (por. Glabun), to może Rigau to tak naprawdę prus. *Regaw, *Regawe, gdzie również reg- + końcówka innych imion pruskich -aw.

Taka forma *Regaw '(Jasno)widzący' (w lekko zniemczonej formie Rigau) pasowałaby jako miano rodowe rodziny wajdelotów pruskich. Wajdelota to nazwa wieszczków, niższych kapłanów, guślarzy, wróżbitów i bardów pogańskiej Litwy. Wyraz pochodzi od pruskiego słowa waidleimai – 'czynimy gusła, wróżymy, czarujemy'. Wajdelota (Halban) występuje jako jeden z bohaterów powieści Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza.

A thrilling idea!