Herrnhuci (Bracia Morawscy) w Gdańsku Czy Tolkienowie należeli do tej wspólnoty?

Symbol Morawskich Braci (herrnhutów)

Serca razem połączone w Bogu pokój znaleźć chcą!
Miłość swą, rozpromienione, niech ku Zbawcy w górę ślą.
Jezus głową, my członkami, Światłem On, w nas odblask lśni;
On jest Mistrzem, my uczniami, on jest nasz, a Jego my. 

Czy to przypadek, że w 500-lecie Reformacji tak mocno rozwinęły się moje badania przodków Tolkiena? Myślę, że obie sprawy (ewangeliczność Reformacji i tolkienowskość Gdańska) to doskonały temat dla mojego tolkniętego blogu (a przy okazji chcę przypomnieć, czym dla mnie jest ewangeliczny katolicyzm).

W czasie moich poszukiwań #TolkienAncestry, w trakcie wyłuskiwania najdrobniejszych informacji na temat gdańskich i pruskich Tolkienów, doszedłem do wniosku, że ważna migracja "Londyńskich Braci" (Daniela Gottlieba i Johanna Benjamina, synów Christiana i Euphrosiny z Petershagen/Zaroślaka) miała nie tylko ekonomiczne, ale również religijne motywy. Jestem coraz bliższy konkluzji, że gdańscy Tolkienowie sympatyzowali z pietystycznym ruchem luterańskim, który znamy pod nazwą herrnhutów (Braci Morawskich). Kim byli (a pewnym sensie wciąż są) herrnhuci?

Założycielem tej pietystycznej grupy na obrzeżach wspólnoty ewangelicko-augsburskiej był Nikolaus Ludwig hrabia von Zinzendorf (ur. 26 maja 1700 w Dreźnie, zm. 9 maja 1760 w Herrnhut), niemiecki teolog ewangelicki i reformator religijny, przywódca ruchu pietystycznego w Saksonii. W latach 1719-1721 odbył kilkunastomiesięczną podróż po Europie, podczas której poznał ówcześnie panujące stosunki międzywyznaniowe i zgłębiał pisma religijne (zwłaszcza mistyczne pisma Jakuba Böhmego). Po powrocie do Drezna Zinzendorf objął stanowisko radcy sądu apelacyjnego na dworze drezdeńskim, wkrótce jednak porzucił karierę polityczną na rzecz teologii. W 1722 ożenił się; w tym też roku pozwolił osiedlić się na terenie swojego majątku w Łużycach Górnych uchodźcom religijnym z Moraw (Bracia morawscy)" (Wikipedia). Był twórcą tzw. „teologii serca” i został przywódcą wspólnoty religijnej Herrnhut (Straż Pańska), dla której opracował własny model nabożeństw. Od 1727 w Herrnhut praktykowano wspólne przystępowanie do Sakramentu Ołtarza osób z różnych wyznań, co było w owych czasach ewenementem. Zinzendorf jest autorem wielu pieśni kościelnych, śpiewanych do dziś w kościołach protestanckich (m.in. pieśń „Serca razem połączone”, dobrze znana też w polskich kościołach protestanckich).

Dokładajcie więc starania, by miłować braci swych;
Niechaj nikt się z was nie wzbrania, by swe życie dać za nich.
Tak nas Pan miłował wiernie, przelewając swoją krew;
Jakże boli go niezmiernie, gdy was, braci, dzieli gniew. 

W 1737 roku Nikolaus von Zinzendorf otrzymał od seniora braci czeskich Daniela Ernesta Jabłońskiego ordynację na biskupa braci morawskich, a w 1744 odwiedził Gdańsk, gdzie Rada Miasta w trosce o czystość gdańskiego luteranizmu, nie chcąc zezwolić na zbieranie się w mieście sekciarskich "konwentykli", nie pozwoliła mu na dłuższy pobyt. A jednak grupa herrnhutów zawiązała się w Gdańsku. Dnia 13 kwietnia 1789 Michael Gottfried Martens i Johann Friedrich de le Roy z Gdańska zgłosili się w centrali Braci Morawskich w Herrnhut jako przedstawiciele "Danziger Brüdergemeine". W swoim liście informują oni, że gdańska wspólnota miała już co najmniej dziesięć lat (powstałaby zatem w okolicach 1779?) i liczyła 50 osób, które organizowały herrnhuckie konwentykle.  Do tej wspólnoty należeć miała m.in. matka słynnego oświeceniowego myśliciela Johannesa Daniela Falka oraz jego ciotka, Anna Martens (prawdopodobnie jej drugim mężem był wspomniany Michael Gottfried Martens). Anna Martens mieszkała przy ul. Świętego Ducha i zajmowała się handlem "tkaninami i wyrobami angielskimi". To przesłanka, że gdańscy herrnhuci mieli do czynienia z braćmi w Anglii. A takimi braćmi herrnhutów byli w Londynie członkowie wspólnoty wczesnometodystycznej. Anna Martens była ponadto członkinią Kościoła Morawskiego i "bardzo bogobojną kobietą". W podobny sposób The Methodist Magazine z 1813 opisywał gdańskich rodziców Daniela i Johna Benjamina, członków wspólnot Wesleya i hrabiny: "DANIEL G. TOLKIEN (....) urodził się w Gdańsku w lipcu 1746 roku jako syn poważanych i religijnych rodziców"

Jak ty z Ojcem zjednoczony, tak i nas zjednoczyć chciej,
By się nie czuł zagubiony nikt, kto jest z owczarni Twej.
Niech jedynie Twą miłością serca nasze świecić chcą;
Wtedy pozna świat z łatwością, żeśmy uczniów rzeszą Twą.  

Być może niedługo okaże się, że Christian Tolkien, ojciec "Londyńskich Braci" był członkiem wspólnoty herrnhuckiej w Gdańsku, a religijne poszukiwania jego synów nie bez przyczyny zawiodły ich do wczesnego metodyzmu, który bardzo wiele zawdzięczał pietyzmowi i herrnhutom. Jakże długa i zawiła była droga Tolkienów: od katolickich mieszkańców Państwa Zakonnego, przez luteran w Prusach, być może herrnhutów w Gdańsku, metodystów w Londynie, po gorliwy katolicyzm J.R.R. Tolkiena – być może w przyszłości uznanego za świętego Kościoła.

Jeżeli nie myli mnie moja intuicja, jeżeli gdańscy Tolkienowie byli herrnhutami, to pojawia się tu znowu motyw gwiazdy! (znów, bo czy pamiętacie gwiazdę z płyty nagrobnej Michaela Tolkiena w kościele św. Katarzyny w Gdańsku?). Moja tolkienowska koleżanka, Magdalena Słaba, napisała dziś nawiązując do Kowala z Podlesia Większego J.R.R. Tolkiena, gdzie Gwiazda jest bardzo ważnym symbolem:

Mogę tylko powiedzieć, że to wszystko, co tak pieczołowicie gromadzisz, coraz bardziej przypomina Wielkie Ciastko... 😊
Zaraz się okaże, że to Kowal stworzył Tolkiena, nie odwrotnie...
U Profesora zaczęło się od gwiazdy (Eärendil, Gil-Estel) i na gwieździe skończyło (ta gwiazdka z "Kowala..." to "późna" gwiazdka...

O Gwieździe w pismach Tolkiena przeczytasz też tutaj.

Gwiazda Herrnhucka

John Benjamin Tolkien (1752-1819): a revised summary

This text was revised in October 2017 after new discoveries in the archives of St Salvator church in Gdańsk – R.D.

"Certainly the story - typical of the kind of tale that middle-class families tell about their origins - gave colour to the presence of Tolkiens in London at the beginning of the nineteenth century, making their living as clock and watch manufacturers and piano-makers. And it was as a piano-maker and music-seller that John Benjamin Tolkien, Arthur’s father, had come to Birmingham and set up business some years later."

(...)

"These stories had begun during the Leeds years. John, the eldest son, often found difficulty in getting to sleep. When he was lying awake his father would come and sit on his bed and tell him a tale of ‘Carrots’, a boy with red hair who climbed into a cuckoo clock and went off on a series of strange adventures."

H. Carpenter, J.R.R. Tolkien. A Biography

John Benjamin Tolkien's signature. In 1777 he wrote his name in the German form
Johann

John Benjamin Tolkien's grave in London

John Benjamin Tolkien (earlier Johann Benjamin Tolkien) was born in June 1752 in St Salvator Lutheran parish of the famous Polish port town Gdańsk (German form Danzig) and died on 27 January 1819 in Clerkenwell, London. 

He is buried at the Methodist cemetery of Bunhill Fields, near his brother, Dan Godleip Tolkien (earlier Daniel Gottlieb Tolkien), b. in June 1747 (Gdańsk) and d. in May 1813 in Shoreditch, London. The "London Brothers" had also at least one sister, Eleonora Renata Bergmann, née Tolkien (1756-1829) whose son, Daniel Gottlieb Bergmann joined the uncles in England in the 18th century.

Daniel Gottlieb, Johann Benjamin and Eleonora Renata were children of Christian (b. 1706 – d. after 1784) and Anna Euphrosina Tolkien, née Bergholtz (d. after 1784) and their earliest years were spent in Gdańsk between the Lutheran churches of St Salvator and St Catherine (where the Tolkiens were buried: Michael – their uncle, a master-furrier, Euphrosina – their aunt and other Tolkiens from Gdańsk). The Tolkiens roots are in a small town Kreuzburg in East Prussia where we meet J.R.R. Tolkien's ancestors in the 16th-18th centuries (see here)! One of their cousins was Christian Tolkien (1762-1821) who was a member of the Gdańsk middle-class, an antiquarian and a member of the city council. Their uncle (father's brother), Michael Tolkien (spelled also Tolckin and Tolkiehn) lived in the years 1708-1795 and was a master-furrier, an elder of the craft guild of the furriers of Gdańsk, a rich man. Daniel was probably his apprentice before two brothers emigrated to London.

Daniel, Johann and Eleonora were baptized in this font in St Salvator Lutheran church
in the Gdańsk suburb Petershagen (Zaroślak)

Daniel Gottlieb and Johann Benjamin emigrated to the United Kingdom in the years 1766˜–1772 when Gdańsk was blockaded by the Prussians (during the first partition of Poland). Daniel was 20 when he left Gdańsk for Amsterdam, and Johann Benjamin joined him in c. 1772. One of the inspirations for their migration had the religious character. It was connected with the religious revival of the 18th century! Their start was quite successful in London where John and Dan found wifes soon and began their bussinesses. Daniel Gottlieb Tolkien received (bought) the British citizenship in 1794 (see his Act of Naturalization with the name "Dantzig", 'Gdańsk' and with the names of his parents – here).

Baptism of Johann Benjamin, son of Christian Tollkühn (in other documents Tolkien and Tollkien)
and Anna Euphrosina – 11 June 1752, St Salvator church, Petershagen, Gdańsk

The earliest document which tells us about the Tolkien brothers in London comes from 27 April 1777 from St James church, Clerkenwell, London. This is the act of marriage between John Benjamin (24) and his first wife, Mary Tolkien, née Warner (who died in 1780). About the possible Christian denomination ("Countess of Huntingdon's Connection") of John and Mary read here. Mary Tolkien gave birth to two daughters of John Benjamin: Anna Maria Tolkien (1779-1815) and Elisabeth Tolkien (1780-). Mary died probably when giving birth to Elisabeth. (See the document of the marrage). Their children are baptized in the Lutheran Chapel in Savoy!

German Lutheran Church in Savoy, London. The first church of the Tolkiens in England!
(now not existing)

First wife of John died in 1779. On 22 April 1781 John Benjamin (28) got married for the second time. The act of the marrage comes from St Sepulchre church in Holborn, London. His wife was Mary Tolkien, née Wall (1746-1837), seven years older lady from London. John and Mary had three children: Benjamin Tolkien (1782-1787), George Tolkien (1784-1840; this is J.R.R. Tolkien's great-grandfather!) and John Benjamin Tolkien (1788-1859).

On 7 April 1782 John Benjamin (29) is a witness during his brother's wedding with Ann Austin.

Original signatures of Daniel and John

We don't know what was John Benjamin's profession before 1790s. Maybe he was an apprentice to a watch and clockmaker in London. In 1792 in the age of 39 John Benjamin Tolkien became a co-owner of the clock and watchmaker firm which is known as Gravell & Tolkien. Its address was 49 St John Street, London. It belonged earlier to the famous Eardley Norton (who was born 1728 and died 1792; he was a London clockmaker between 1760 and 1792. He became a freeman of the Clockmaker Company in 1770**). One of the earliest clocks made by Gravell & Tolkien can be seen in the Hermitage Museum in St Petersburg, Russia (see here)!

Gravell & Tolkien clock in The Hermitage Museum, St Petersburg, Russia

Gravell and Tolkien took over Eardley Norton's business in 1792 maintaining the firms reputation. In the early 1790s some of the clocks were signed "GRAVELL & TOLKIEN AND EARDLEY NORTON", or “EARDLEY NORTON" on the dial and "GRAVELL & TOLKIEN" on the movement. It appears Gravell and Tolkien continued to use Eardley’s stock of cases and dials when they took over his business after his death in 1792/94. Soon they started to use "Gravell & Tolkien, Successors to Eardley Norton". They continued working from the same premises in 49 St John, London until 1820, followed by William Gravell & Son (1820-50), and Robert Rolfe (from 1850). 

By a Special Command Of
HER MAJESTY CATHERINE II
EMPRESS OF RUSSIA,
THIS CLOCK was designed and
commenced by
EARDLEY NORTON,
49, St. John Street, London;
and finished by his successors:
GRAVELL and TOLKIEN,
in 1792.

In 1799 John Benjamin's son, George Tolkien (J.R.R. Tolkien's great-grandfather) is an apprentice to John's brother, Daniel, the City citizen and a furrier. He resides in "Furrier Trade" on White Lyon Street, London ("Master Daniel Tolkien of Cheapside, London Skinner and Furrier").

George Tolkien, John Benjamin's son, was an apprentice to Daniel Tolkien, a London furrier

In 1808 John Benjamin (55) has his new business: "Tolkien & Dancer" Watch-movement & Tool-manufacturer at 145 St. John's Street:

 
May 1813 is hard for John Benjamin Tolkien (60). His brother Daniel Tolkien dies on 23 May (he is buried on the Methodist cemetery by the Wesley Chapel by City Road, London – about 100 meters to John Benjamin Tolkien's grave). We also read in the newspaper The News (from 9 May 1813) that in the same month John Benjamin Tolkien, "china and glass-seller from St Paul's church-yard, London") bankrupted:

So we can see that after John Benjamin finished his cooperation with Gravell (the clock and watchmaker) and Dancer, he was a china and glass-seller in the City or in Covent Garden (where there is another St Paul's church). It is interesting that in the same time his possible younger brother living still in Gdańsk, Christian Tolkien, was in the same time an antiquarian (having his antiquary on Tagnetergaße and Klein Schirrmachergße – read about this here and here).

In 1815 (he is 62) his oldest daughter dies, Anna Maria Tolkien.

On 27 January 1819 John Benjamin Tolkien dies in the age of 66. He and his wife are probably the Methodists and could know personally John Wesley, the founder of Methodism (Daniel Gottlieb and Johann Benjamin's names are proofs of the Pietist Lutheranism of the 18th century – in England it was quite natural that the Pietists became Methodists). John Benjamin Tolkien and his wife Mary are buried in the same grave with William Shrubsole, an English musician and composer of the hymn-tune "Miles Lane" (Tolkien Gateway). It was set to the hymn by Edward Perronet, All hail! the power of Jesus' Name. Shrubsole knew Perronet at Canterbury, and Perronet left him property. The first notes of "Miles Lane" were cut on Shrubsole's tombstone.

I want to thank Oronzo Cilli from Italy and Professor Adam Szarszewski for their help in writing this text.

_______________________________

* Eardley Norton was one of the most famous and talented clockmakers of the second half of the 18th Century and was based at 49 St John St, Clerkenwell, London. He was born in Lincolnshire in 1728 and apprenticed to Robert Dawson, a clockmaker in Alford (Lincolnshire) on 17 September 1743 for the usual period of 7 years. Eardley's mothers name was Elizabeth and she was a widow at the time. He was accepted into the Clockmakers Company in 1762 and is noted as a maker from 1771 to 1794. In 1771 he patented (Pat. No. 987) 'a clock which strikes the hours and parts upon a principle entirely new; and a watch which repeats the hours and parts, so concisely contrived as of being conveniently contained not only in a watch but also in its appendage...' (see Britten's Old Clocks and Watches and Their makers, London, 1956, p.446).

He was appointed Royal Clockmaker to King George III and made an Astronomical Clock for him with four dials that is considered his finest work, which he made to stand in the library of Buckingham House (now Buckingham Palace, London). He was paid at the time 1,042 pounds sterling, quite a considerable sum at the time, and it is now a part of the Royal Collection. (see Cedric Jagger Royal Clocks, London, 1983, Figs.151-152).

Some of his more notable works have been noted at the National Museum of Stockholm (small cartel clock), Cassel Landes Museum, France (clock), Palace Museum, Peking (elaborate automator clock with organ), Virginia Museum, USA (bracket clock) and the Ibert Collection, British Museum (marine chronometer) and an elaborate automaton clock with organ in the Palace Museum, Pekin. In addition three watches made by him are part of the collection of “The Worshipful Company of Clockmakers” (“The Guildhall Collection”) and housed in the City of London. He also made a fine musical clock for Empress Catherine of Russia (Old Clocks and Watches and Their Makers, Spon, Seventh Edition 1956, p.446).

A musical clock by him adorns the front dust jacket of Richard C R Barder's The Georgian Bracket Clock 1714-1830, Antique Collectors' Club, 1993.

He is believed to have built up a thriving export business, particularly for his watches. Whilst these may have not been made to the highest quality those made for the domestic market were of top London Manufacture. These were sometimes signed “Yeldrae Notron” (Eardley Norton backwards) possibly to avoid taxes.

He usually numbered his clocks either on the dial or on the backplate. The highest number recorded is 3792. No. 3766 is signed "Gravell & Tolkien, Successors to Eardley Norton" on the backplate.
On 30 May 1760 Eardley Norton, in St John Street London, took James Harrison as an apprentice for 7 years.

In 1772 Sarah Norton, the daughter Eardley Norton, has married clockmaker Samuel Green, at St Andrew in Holborn. About this time Samuel has established himself as an organ builder in Red Lion Street, Holborn.

Gravell and Tolkien took over his business in 1792 maintaining the firms reputation. In the early 1790’s some of the clocks were signed "GRAVELL & TOLKIEN AND EARDLEY NORTON", or “EARDLEY NORTON" on the dial and "GRAVELL & TOLKIEN" on the movement. It appears Gravell and Tolkien continued to use Eardley’s stock of cases and dials when they took over his business after his death in 1792/94. Soon they started to use "Gravell & Tolkien, Successors to Eardley Norton". They continued working from the same premises in St Johns St London until 1820, followed by William Gravell & Son (1820-50), and Robert Rolfe (from 1850). [source]

Johann Carl Bergmann, szwagier Londyńskich Braci

Wpis pogrzebu Johanna Carla Bergmanna, szwagra Londyńskich Braci

Johann Carl Bergmann, mąż Eleonory Renaty, z domu Tolkien i szwagier Londyńskich Braci. Jego syn, Daniel Gottlieb Bergmann wyemigrował do Anglii i pracował tam jako stolarz. A sam Johann Carl był również stolarzem, ale przede wszystkim byłym gdańskim artylerzystą! Gdy przeglądam wpisy ślubów z Salwatora (czyli Zbawiciela), widzę mnóstwo gdańskich wojskowych, szczególnie artylerzystów. Kościołem wojska gdańskiego był zaś św. Bartłomiej, przy którym pochowano Johanna Carla Bergmanna. Czyżby zatem związek Tolkienów (i Bergmannów) ze zborem Zbawiciela był nie tyle terytorialny, ile związany z fachem wojskowym? Co ciekawe, jeden z synów Johanna Carla Bergmanna mieszka przy Żabim Kruku (Poggenpfuhl) nr 196. Ta informacja może się kiedyś przydać.

Chyba będę musiał wrócić do dawniejszych badań na temat Tolkienów w wojsku pruskim w czasach napoleońskich!

Friedrich Benjamin Tolkien (ur. 1784) oraz Bergmannowie z Zaroślaka i... Anglii

Kościoły Tolkienów na jednej grafice: w tle Mariacki, na pierwszym planie Zbawiciela (autor nieznany)

W księgach parafialnych kościoła Zbawiciela (Salvator) w gdańskim Zaroślaku (Petershagen) znalazłem jeszcze jedno Tolkieniątko. To ochrzczony 1784 Friedrich Benjamin Tolkien, najpewniej nieślubny syn nieznanej mi jeszcze z imienia córki* Christiana i Anny Euphrosiny Tolkienów.

Sprawa wygląda tak. W sierpniu (?) 1784 ochrzczono nieślubnego Friedricha Benjamina Tolkiena (jego imiona i nazwisko oraz "nieślubność" znamy z indeksu do tej księgi parafialnej). Jego chrzestnymi są dziadkowie, Christian i Anna Euphrosina Tolkienowie (ważna wskazówka, że rodzice Londyńskich Braci żyli wciąż w 1784 i mieszkali w pobliżu Zaroślaka!). Kolejnym chrzestnym jest Johann Carl Bergmann (z innego dokumentu wiemy, że jest to stolarz), który w tym samym roku występuje jako mąż Eleonory Renaty Tolkien (Renata, 'Ponownie Narodzona' – piękne imię dla sympatyków ewangelikalizmu!) i ojciec kolejnego wnuka Christiana:

str. 166

Czyżby była to poszukiwana już dawniej przeze mnie Eleonora Bergmann, z domu Tolkien (1756-1829)? Na pewno! Johann Carl Bergmann i Eleonora Renata mieli następujące dzieci:

1. Daniel Gottlieb (?1777–) – wyemigrował za wujami do Anglii, gdzie trudnił się fachem ojca i był stolarzem
2. Carl Ludwig (1779–) – chrzestnym jest Michael Tolkien, a także Nicolas Uebelin!
3. Johann Christian (1782–) – chrzestnym m.in. Martin Jantzen (w grobie Jantzenów u św. Katarzyny spocznie ciało Michaela Tolkiena!)
4. Benjamin Ephraim (1784–) – tu chrzestnym jest znany nam Johan George Rohn! Chłopiec zmarł przedwcześnie
5. Anna Renata Adelgunda (1787–)
6. Friedrich Wilhelm (1790–) – tu chrzestnym jest znowu Michael Tolkien, David Wilhelm Zacharias, Adelgunda Euphrosina Jantzen
7. Gustav Jacob (1797–) – starsze pokolenie Tolkienów już nie żyje, ale na chrzcie obecna jest Anna Elisabeth Tolkien, żona Christiana Tolkiena, antykwariusza (opisana jest jako sprzedawczyni starzyzny ("tangenterfrau") 

str. 299 – mamy tu żonę antykwariusza, Christiana Tolkiena

Dużo ciekawych informacji o siostrze Londyńskich Braci podaje nam wpis z jej pogrzebu w 1829 z kościoła św. Bartłomieja w Gdańsku: 

Wpis z ksiąg św. Bartłomieja, który przekazuje tyle informacji!

Jest tam potwierdzenie, że w czasie pogrzebu Eleonory żyło 5 jej synów i jedna córka. Dowiadujemy się, że mieszkała przy Schüsseldamm nr 1110 (Łagiewniki) na Starym Mieście. Wiem z genealogii, że córki często mieszkały ze swoimi mężami i dziećmi blisko rodziców. Czyżby zatem domu Christiana Tolkiena należy szukać tam właśnie?

Najciekawsze rzeczy znajdują się przy opisie jej synów. Oto najstarszy, Daniel Gottlieb Bergmann był w 1829 stolarzem w Anglii (sic!). Czyżby wujowie pomogli mu znaleźć. Widać, że siostra wybrała jego imiona na cześć swojego najstarszego brata! Dwaj inni synowie – Johann Christian i Gustav Jacob zostali rzemieślnikami w Rydze.

Czyżby z nimi ruszył do Rygi Friedrich Benjamin Tolkien, nieślubne dziecko? Może to od niego pochodził nazista Karl Tollkühn, mieszkaniec Rygi z gdańskimi korzeniami – czytaj tutaj.
______________________________________________

Być może mamą naszego małego Friedricha Benjamina była pani Tolkien (1765–1830), którą pochowano przy Lazarecie. Mieszkała przy Fleischergaße nr 131. Znam ją z tego wpisu:
 

A Tolkien from Suffield (1582)

St Margaret church in Suffield, Norfolk

It is really funny to find a Johes Toelkyn (John Tolkien?) from 1582 in the parish... Suffield, Norfolk!

More here

Daniel Gottlieb Tolkien: Obituary (The Methodist Magazine, 1813)

 Z The Methodist Magazine, 1813:

"Mr DANIEL TOLKIEN died at his residence in Hoxton Square. He was born at Dantzic, in July 1746, and at the age of twenty he removed to Amsterdam, where, influenced by religious friends, he was convinced of sin. Coming to London in 1770, he attended the German Church under Mr Burgman, where his convictions were deepened. Having acquired the English language, he attended English places of worship, and especially those in connection with Mr Wesley; and deriving from their worship just those spiritual blessings which he felt the need of, he joined the Society, and was a consistent Methodist to the end of his days. He was distinguished as a man of prayer, and whilst praying he felt sensible of his speaking with God, and realised also continually a sense of his acceptance by God through Jesus Christ. He delighted in reading the Word of God, and in hearing it preached. Having carried on a large business, he retired in advanced years to Hoxton, where a painful disorder overtook him, from which he suffered severely but very patiently, and he passed away, holding fast his confidence in God, saying, "Though He slay me, yet will I trust in Him." Two funeral sermons were preached for him-one at the German Church in the Strand, by the Rev. Dr Steinkopff, on June 6th, 1813; and by Mr Benson, at City Road Chapel on the next Lord's Day evening. Mr Tolkein's family attended service at the Savoy Chapel in the Strand on Sunday mornings, and at City Road on Sunday evenings.

– "Methodist Magazine", 1813

Polish translation:

Zmarł 27 maja 1813 przy Hoxton Square w Londynie DANIEL G. TOLKIEN ["TOLKEIN"]. Urodził się w Gdańsku ["Dantzic"] w lipcu 1746 roku jako syn poważanych i religijnych rodziców. Przybywszy w wieku lat dwudziestu do Amsterdamu [1766] został opatrznościowo ulokowany w rodzinie religijnej, w której, za sprawą wspólnej modlitwy i religijnych konwersacji, przebudził się do poczucia swojej winy i [związanych z tym] niebezpieczeństw. Jego przekonanie o grzechu stało się tak bolesne, a pokusa, żeby zwątpić w miłosierdzie taka silna, że bliski był pragnienia, żeby nigdy nie przyjść na świat. Pozostawał w takim stanie przygnębienia aż otworzył swój umysł przed pewnym religijnym przyjacielem, z którym rozmowę i modlitwy pobłogosławił ku jego dobru nasz Pan. Przybywszy do Londynu w 1770 uczęszczał na nabożeństwa p. Bergmana [Johann Gustav Bergmann, 1744-1795], wtedy służącego w niemieckim kościele luterańskim w Savoyu. W listach z tego czasu do rodziców i brata [Johanna Benjamina Tolkiena, który przybył do Londynu po 1770] wielce się delektował miłością do Chrystusa. Uczestniczył w prywatnych spotkaniach dla modlitwy i edukacji, do których zachęcał go pastor Burgmann. Nauczywszy się języka angielskiego, zaczął odwiedzać pewne angielskie kościoły i Kaplice [chodzi tu wyraźnie o kaplice wczesno-metodystyczne] i gdy zaczęła się jego szczególna uwaga i sympatia dla ludzi związanych ze świętej pamięci P. Wesleyem, dołączył do ich towarzystwa. Z wdzięcznością dziękował do samego końca swojego życia za duchowe błogosławieństwa, które były mu dane dzięki tej koneksji.(...)

c.d.n.

Johann Gustav Burgmann – pierwszy londyński pastor Tolkienów

Johann Gustav Burgmann (1744 – 1795) był pierwszym londyńskim pastorem Daniela i Johanna Benjamina. Prawie rówieśnik Londyńskich Braci, okazał się bardzo pomocny, gdy bracia przybyli z Gdańska do stolicy Zjednoczonego Królestwa:

Przybywszy do Londynu w 1770 [Daniel G. Tolkien] uczęszczał na nabożeństwa p. Bergmana [Johann Gustav Bergmann, 1744-1795], wtedy służącego w niemieckim kościele luterańskim w Savoyu. W listach z tego czasu do rodziców i brata [Johanna Benjamina Tolkiena, który przybył do Londynu po 1770] wielce się delektował miłością do Chrystusa. Uczestniczył w prywatnych spotkaniach dla modlitwy i edukacji, do których zachęcał go pastor Burgmann.

Burgmann był pastorem ewangelicko-augsburskim (niem. evangelisch-lutherisch). Urodził się 24 paźrdziernika Oktober 1744 w Güstrow, a zmarł 5 października 1795 w Mülheim nad Renem. Jego rodzice to Joachim Heinrich Burgmann i Elisabeth Christiana Storch. W lipcu 1767 w Essen ożenił się z Kathariną Heleną Friederiką Bastian (1749 – 1818), z którą miał sześcioro dzieci. Był proboszczem w Essen, Londynie (1767-1774) i w Mülheim nad Renem (pełna genealogia tutaj).

W publikacji Kirchen-Ordnung für Evangelisch Lutherischen St. Marien oder Savoy-Gemeine in London, 1810-11 znajdujemy listę parafian, a na niej naszych braci w sekwencji chronologicznej (widzimy, że między Danielem i Johannem do parafii dołączyło jeszcze wielu innych Niemców, a wśród nich znajduję kilka znanych z Gdańska nazwisk (Schröder to nazwisko pastorów Zaroślaka, Wolff to też nazwisko chrzestnego Daniela)! Muszę się temu dokładniej przyjrzeć):

Z księgozbioru pana Christiana Tolkiena (cz. 4)

For the English translation press "Translate" on the right!

Zbiór książek z antykwariatu "Tolkien" w Gdańsku (1808-1812) naprawdę zadziwia, bo książki – ich autorzy i tytuły – świetnie korespondują z dziejami przodków J.R.R. Tolkiena w XVIII i w początku XIX wieku.

Johann Caspar Lavater

Odkrywam ostatnio, że migracja z Gdańska do Londynu miała nie tylko ekonomiczne oblicze. Jeszcze mocniejszą inspiracją były poszukiwania religijne "Londyńskich Braci", które pchnęły ich do wzięcia udziału w Religijnym Przebudzeniu doby Oświecenia (tak – koniec XVIII wieku to nie tylko Rewolucje polityczno-społeczne; to także rozwój nowych doktryn religijnych i wielkie ożywienie wiary w Kościele katolickim, a szczególnie w reformacyjnych Wspólnotach.

Wśród znanych nam już spisów książek z antykwariatu przy ulicy Tandeta (patrz wyżej), który należał do Christiana Tolkiena (1762-1821), syna mistrza kuśnierskiego, Michaela, mamy kilka książek, które wpisują się w ten właśnie nurt. 

Oto na przykład pisma szwajcarskiego kaznodziei i poety, Johanna Caspara Lavatera pt. Aussichten in die Ewigkeit ("Perspektywy na wieczność") z lat 1768–1778, które w antykwariacie "Tolkien" występują też jako "Lavaters Schriften" ("Pisma Lavatersa"). Jest to zbiór ewangelicznych listów Lavatera do Johanna George Zimmermanna, przybocznego medyka hanowerskiego króla Wielkiej Brytanii!

Zobaczmy jak bardzo Lavater był poważany wśród ewangelicznych anglikanów (do których należeli Daniel G. Tolkien i John B. Tolkien w Londynie):

Muszę też lepiej przyjrzeć się takim pozycjom jak: "Kazania – D. Bertling, D. Kraft, M. Stark, Lange, Bobriks" (widzę, że są to kaznodzieje związani z Gdańskiem), Das neue reformirte Gesangbuch (taki śpiewnik wydany został m.in. w Gdańsku), oraz apokaliptycznej książce Das flüchtige Pater m. beygeschrieb.

27 New Street (Bedford Street), Covent Garden First London Address of D. G. Tolkien (1786)

The London Directory (1786) just discovered by me shows the earliest known address of Daniel Gottlieb Tolkien in London. He was then a furrier at 27 New Street, Covent Garden. Now the street is called New Row. Daniel lived close to the Savoy Lutheran Chapel. Looking at the street map (see below) we can assume that 27 New Street may be the same address as Bedford Street from the documents from 1794. In fact the No. 27 lays between New Row and Bedford Street. During my next visit in London I will explore these narrow rows.

New Street, Covent Garden, Westminster (c.1720)

John Benjamin Tolkien's denomination revealed! Countess of Huntingdon's Connexion

Selena Hastings, Countess of Huntingdon (1707-1791) was an English religious leader who played a prominent part in the religious revival of the 18th century and the Methodist movement in England and Wales, and has left a Christian denomination – Countess of Huntingdon's Connexion in England and Africa. She played a major role in financing and guiding early Methodism (source: Wikipedia).

Selina Hastings, Countess of Huntingdon
(1707-1791)

Two sources prove that John Benjamin Tolkien (b. 1752, Gdańsk, d. 1819, London – see my discovery of his act of baptism at Salvatorkirche, Petershagen, Danzig/Gdańsk) attended the early Methodist and Congregationalist "conventicles" of Selina Hastings in Spa Fields Chapel as early as 1779. The first of the sources is his own burial (I wrote about it here) in the same grave as William Shrubsole who was an organist at the Spa Fields Chapel (and who belonged to Lady Huntingdon's community), the other is the burial of John's first wife, Mary Tolkien, née Warner at the Spa Fields Chapel burial grounds (non-conformist register of Lady Huntingdon's community at Ancestry.co.uk). What we can say about John Benjamin's denomination is that in Gdańsk he was born in the Lutheran suburb with strong Mennonite influence and that in London he joined the early Methodist community with strong Calvinist influence which was important in the creation of the Congregational movement. His brother, Daniel Gottlieb Tolkien became a member of the City Road Methodist community (read about it here).

Spa Fields Chapel

Spa Fields Chapel interior

Mary Tolkien, née Warner (1753-1779), a daugter of James and Elisabeth was baptized on 18 March, 1753 at Saint Peter's, Paul's Wharf, the City of London. She got married with a German-speaking Gdańsk immigrant, Johann Benjamin Tolkien (1752-1819) on 29 April, 1777 at St James, Clerkenwell. Both Johann (John) and Mary were probably the members of Selina Hastings' community. They had two daughters (Anna Maria and Elisabeth – it is even possible that Elisabeth died in... Gdańsk – I must check this possibility) and they lived at St Andrew's parish, Holborn (it is probably the first English address of J.R.R. Tolkien's great-great-grandfather!). Mary was buried by the Spa Chapel burial grounds:

Spa Fields Chapel, 1778-1786 (Ancestry.co.uk)

More about William Shrubsole can be found here ("Shrubsole, William (1760-1806)" in Dictionary of National Biography):