Gdańskie adresy pana Tolkiena (1784-1808)

Róg Grobli i Świętojańskiej

Dzięki pomocy trójmiejskich naukowców zdobywam coraz więcej informacji na temat moich gdańskich Tolkienów. Oto dziś dzięki panu prof. Adamowi Szarszewskiemu otrzymał informacje od pani dr Ewy Szymańskiej i dr Zofii Maciakowskiej na temat Christiana Tolkiena, syna Michaela, antykwariusza gdańskiego, o którym już wielokrotnie pisałem (a szczegóły jego życia przedstawię niedługo w moim artykule).

Oto dzięki kwerendzie w Archiwum Państwowym w Gdańsku dowiadujemy się, że Christian Tolkien w 1808 r. mieszkał przy ul. Świętojańskiej 11 (Serwisnummer 1262) i Tandeta 11 (Serwisnummer 1312) – APGd, 300,18/132, s. 60, 63. Niestety ani jedna, ani druga kamieniczka już nie istnieją.

Wg księgi gruntowej i spisu podatkowego z 1808 r. (APGd, 300,12/852, s. 58, 60) Christian Tolkien był handlarzem starzyzną (wpis do księgi w 1784 r.).

Tolkien był też właścicielem nieruchomości na Silberhütte 7 (SN 130), ale ten dom wynajmował niejakiemu Krebsowi. Również ten dom nie istnieje.

Mamy zatem nowe adresy gdańskie, gdzie można szukać śladów krewnych Profesora Tolkiena, ale brak pod tymi adresami oryginalnych domów...

Tolkiens in the 17th century Schulz zu Glabunen

Do you remember Reinhold Tolkien, a tanner from Lübeck in 1699? If not, see here.

In 1699 in Lübeck a child of Reinhold (Ronald) Tolkien was born
(Mormon archives)

It is possible I have found the act of birth of this man  He probably came from Kreuzburg and was born in 1661 as a son of Michael Tolkien (born c. 1640), a schultz or schultheiß of the village Glabunen (before 1945 it was German Globuhnen west of Kreuzburg, East Prussia).

Tolkien from Kreuzburg 1661 (Mormon archives)
See the + as Michael's (?) signature

Other children of this Michael Tolkien were Anna (b. 1667), Christian (1675) and Christoph (1680)! If so, the Old Tolkien was J.R.R. Tolkien's great-great-great-great-great-grandfather!

Michael Tolkien
→ Christian Tolkien
→ Christian Tolkien
→ Johann (John) Benjamin Tolkien
→ George Tolkien
→ John Benjamin Tolkien
→ Arthur R. Tolkien
→ J.R.R. Tolkien

In 1702 another schultz of Globuhnen was Friedrich Tolkien. As we can see this duty was hereditary as according to the Kulm law (it is quite possible that Globuhnen was one of the villages founded by the Tolk/Tolkien family).

Christian Tolkien (1706-1791): known documents

Updated on 27 October 2017


I have found another element of the Tolkien Ancestry puzzle! I have found the funeral act of Christian Tolkien and his wife Euphrosina. And I have proved that Christian is Michael Tolkien's brother, and that he was born in Kreuzburg, East Prussia and Michael's and Christian's father was another Christian, a rich miller from Kreuzburg! 

Probably we can see here Christian Tolkien's house in Petershagen
under Bischofsberg

My last visit to the Family History Center (by the Mormon Church) in Wrocław and today's deeper search in the church books from St Salvator, Gdańsk have succeeded. I have found Christian Tolkien's and Anna Euphrosina's funeral records in St Salvator, Petershagen (Zaroślak), Danzig (Gdańsk). See what is my most recent discovery:

Christian Tolkien died in October 1791 in his 85 in Petershagen (Zaroślak) and was buried in the "N.K." or Neuer Kirchhof ('New Cemetery'). If so, he was born in 1706 what is exactly in accordance with this act of baptism from Kreuzburg from 8 May 1706:

What is interesting the Tolkien family name of Christian was spelled Tolkühn in Kreuzburg and Petershagen. But we also know other examples:

Tolckien in the record of his wedding at St Salvator on 26 October 1745

Tollkien in the record of his son's, Daniel Gottlieb's baptism from 18 July 1746:

But in the record of his second son, Johann Benjamin Tolkien from 11 June 1752 we can see even more germanized version of the family name – Tollkühn:

The same with Christian's and Anna Euphrosina's daughter who was baptized on 10 June 1756 where we can find again Tollkühn:

It is in accordance with J.R.R. Tolkien's statement that his family name was spelled Tollkühn before the emmigration to England. But the history of the Tolkien family name proves that the earlier form was Tolkin and Tolkien and that this name is of Old Prussian (Baltic) origin. Stated that J.R.R. Tolkien's line has its origins in Kreuzburg, East Prussia we can say that we can be sure who were his ancestors up to Michel Tolkien from 1590 (see here).

Christian and Anna Euphrosina Tolkien from Petershagen, Gdańsk were described in The Methodist Magazine from 1813 as "respectable and religious parents" (see here). It is possible they belonged to the Pietist community of the Herrnhut Brotherhood (see here).

From the document we see that Anna Euphrosina Tolkien was born in 1719 and died in May 1792. She was buried with his husband eight months after his funeral – on 3 June 1792.

Let us see few pictures of the place where J.R.R. Tolkien's ancestors lived and worked: 

Map from 1822 which shows the Tolkiens' Gdańsk

Michael Tolkien was born in... Kreuzburg, East Prussia!

Danziger familiengeschichtliche Beiträge, H. 1, Gesellschaft für Familienforschung, Wappen- und Siegelkunde in Danzig, Danzig 1929. In the text by Johann Zimmer entitled "Die auswärtigen Lehrjungen im Ein- und Ausschreibebuch der Danziger Kürschnerinnung" ("The Foreign Apprentices in the Books of the Gdańsk Furrier Guild") we can find an interesting description of the education of the foreign furrier apprentices in Gdańsk in the 17th-19th centuries. There is also a list of such young people from the Gdańsk documents. 

Among them we can find one interesting young man – Michael Tolken who came to Gdańsk (Danzig) from Krzyżbork (Kreuzburg, East Prussia) in 1724 and who finished his furrier education in 1727. What a discovery!

In the parish books of Kreuzburg from the the 17th and 18th centuries we have both Michael and Christian Tolkien and their family! Yesterday I have found Michael Tolkien's grave in St Katharinen church in Gdańsk and the place where he was probably born. What else we can find? I can tell you: we are very very close to find the link between the first Tolkiens from the 14th-15th century and our Professor Tolkien! My research goes on...

Michael Tolkien in the years 1724-1727
(from Danziger familiengeschichtliche Beiträge, 1929)

Kreuzburg now lies in the Russian Federation (Kaliningrad Oblast), very close to the Polish borders and close to the Baltic Sea. I promise you I will visit it next year (though it seems to be a very poor and demolished place at the moment). I have already written about the Tolkiens from Kreuzburg and Heiligenbeil in the 17th and 18th centuries (see here). Now I will make a detailed research of this branch of the Tolkien family (they are ultimately rooted in the area of today's Bartoszyce where the Tolkien family name emerged).

P.S. Now it seems quite possible that Daniel Gottlieb Tolkien and John Benjamin Tolkien from London were born not in Gdańsk (where I have not found their records) but in Kreuzburg, Heiligenbeil or Koeningsburg. Let me check it.

Kreuzburg in the 17th century

Płyta nagrobna Michaela Tolkiena (1708–1795) W herbie sześcioramienna gwiazda!

Jest, znalazłem ją! Mam mojego "Świętego Grala"! 

Matthaus Deisch, Kościół św. Katarzyny

Spotkali się dwaj gdańscy pasjonaci i od razu są efekty! Pisałem Wam już, że dzięki pomocy pana dr. hab. Adama Szarszewskiego z Gdańska, dotarło do mnie dziś wiele upragnionych ilustracji i opisów z trudno dostępnych książek. Pan Adam, wielki znawca dziejów i kultury Gdańska, a przy tym osoba, która ma dostęp do cennych źródeł, podzielił się ze mną dzisiaj spisem wszystkich płyt nagrobnych z kościoła św. Katarzyny, gdzie pochowani są: Michael Tolkien, jego żona Eufrozyna, ich córka Constantia Dorothea, a także czworo dzieci Constantii (ten spis znajduje się w pracy W. Drosta pt. Sankt Katharinen in Danzig, Verlag Stuttgart, Kohlhammer 1958, str. 164-177). Ja sam w zamian podzieliłem się z nim odkrytym przeze mnie dokumentem pn. "Steinbuch" (piszę o nim tutaj).

W Steinbuchu sprawdziłem, że Michael Tolkien, pochowany pod płytą nagrobną nr 37, nie był tam pochowany samotnie. Praktyka starych kościołów. Pan Szarszewski tak mi to opisał:

Co do przypadkowości pod kamieniem nagrobnym - nie w tamtych czasach. Bardzo pilnowano praw własności. To się kupowało i sprzedawało. Można sobie wyobrazić, że grób Tolkienów został sprzedany z jakiś względów panu X. Czasem pan X dopisywał siebie na starym kamieniu poprzedniej rodziny, wtedy są to bardzo cenne informacje, bo podaje dwóch właścicieli, starego i nowego. Ale często po prostu wyrzucał stary kamień i wkładał nowy ze swoimi danymi. Jest jeszcze inna możliwość innego nazwiska. Ktoś, kto kupował grób, czynił to vor sich und seine Erben czyli dla siebie i swych spadkobierców. Więc jeśli ktoś należał do rodziny (choć nazwisko było inne), to leżał w grobowcu rodzinnym, firmowanym tylko jednym nazwiskiem – pierwszego nieboszczyka. Wątpliwości wyjaśniały księgi pogrzebowe. Proszę też pamiętać, że zazwyczaj nieboszczycy z ksiąg kończyli nie pod swoją płytą w kościele, a w ossuarium, to pewno Pan wie. Struktura grobu w kościele była zazwyczaj taka, że pod płytą było zejście do komory grobowej, w której w niszach leżeli nieboszczycy, celem rozkładu. Jak ktoś umarł, wyjmowano najlepiej zgniłego i jego trumnę, a w to miejsce wkładano świeżego. Kości poprzednika do ossuarium, a trumna grabarzowi na opał do pieca na zimę (przywilej grabarza). W XIX wieku z uwagi na coraz lepszą świadomość epidemiologiczną zakazano grzebania w kościołach i pojawiły się cmentarze na obrzeżach miast, jak dziś. Tak więc stan grobów św. Katarzyny i innych kościołów Gdańska jest "zamrożony" na początek XIX wieku, kiedy Prusacy wydali stosowny zakaz. I jeszcze jedno: w 1945 kościoły były rabowane przez Armię Czerwoną, wyjmowano trumny, leżące dotąd spokojnie od czasu zakazu Prusaków i bezczelnie obdzierano z kosztowności. "Zawałka" sklepień tu i ówdzie też  swoje robiła.

W wyniku swoich badań (na podstawie danych ze Steinbucha) ustaliłem, że pod płytami Tolkienów panował całkiem spory "tłok":

Płyta nr 37:
Jantzen Daniel, Benjamin i in.
Nagelin Philip & Constantia
pani Scherer i jej dzieci
Voltz

oraz Michael Tolkien  

Płyta nr 48:
pani Diedrich,
Jantzen 
von Gehemen
oraz Euphrosyna Tolkien 

Płyta nr 84:
Bucher Johann Conrad i in.
Bernhardt
Mallkiers (Matthies?) Daniel, jego żona i 4 dzieci
Rohn Daniel Elias i 2 dzieci
Constantia Dorothea Uebelin, z domu Tolkien i jej 4 dzieci

I szczęśliwie w czasach, gdy Drost pisał swoją książkę, dało się jeszcze zidentyfikować płytę nagrobną nr 37 (liczę wręcz na to, że ona wciąż tam jest, choć numer płyty się chyba zatarł...). Opisana jest ona na str. 171 tak:

91. Szary kamień (wys. 2 m, szer. 1,46 m). DANIEL JANTZEN VOR SICH UND SEINE ERBEN. Pośrodku płyty tarcza z herbem: wyprostowany lew skierowany w prawo, w klejnocie hełm z sześcioramienną gwiazdą i z wyrastającymi z niego trzema kwiatami. Poniżej napis: ANNO 1730. No. 37

Sprawdziłem już, że rodzina Jantzenów była menonickiego pochodzenia, a sam kościół św. Katarzyny to ten luterański kościół w Gdańsku, gdzie menonici musieli rejestrować narodziny, śluby i śmierć, które dokonały się w ich społeczności. Moja hipoteza robocza jest taka, że Michael Tolkien nie miał żadnej rodziny w Gdańsku. Przybył do miasta z Prus Wschodnich (np. z Heiligenbeil/Świętej Siekierki) jako czeladnik. Po 6-letniej nauce i wykazaniu się majstersztykiem, został gdańskim obywatelem i mistrzem kuśnierskim, a ożenił się z menonitką, Euphrosyną Matthießen. Rodzina Matthießenów była być może spokrewniona z Jantzenami, a gdy Michael Tolkien umarł w 1795, pochowano go w nobliwym rodzinnym grobowcu nr 37 – z herbem Jantzenów.

[Ostatecznie okazało się, że Michael Tolkien przybył do Gdańska w 1724 z Krzyżborka (Kreuzburg), w Gdańsku zamieszkał też jego brat Christian Tolkien. Michael ożenił się z Euphrosiną Matthies, córką kuśnierza Daniela Matthiesa]

Kamienica Tolkienów: "Pod Białym Gołębiem" (1651)

English summary: Something unusual! A Professor from Gdańsk has provided me with a drawing of the top of the "Tolkien House" in Gdańsk! It comes from: Thum F. "Die konstruktive und künstlerische Entwicklung der Danziger Wohnhausgiebel", Abb. 59. II Damm 16. 1651. Giebelstaerke 23 m.

"Kamienica Tolkienów" przy Grobla II. nr 16 (Thum F., Die konstruktive...)

Dzięki pomocy pana dr. hab. Adama Szarszewskiego z Gdańska, dotarło do mnie dziś wiele upragnionych ilustracji i opisów z trudno dostępnych książek. Wpierw chcę się z Wami podzielić unikalnym rysunkiem architektonicznym. To szczyt barokowej kamienicy przy ulicy Grobla II. nr 16, która zgodnie z moimi ustaleniami była w 2 poł. XVIII w. własnością Michaela Tolkiena, mistrza kuśnierskiego (czytaj tutaj). Grafika pochodzi z książki: Thum F. Die konstruktive und künstlerische Entwicklung der Danziger Wohnhausgiebel, Berlin 1914 (Abb. 59. II Damm 16. 1651. Giebelstaerke 23 m.). Książka jest w posiadaniu Biblioteki Gdańskiej PAN. Jak widać, kamienica w takiej formie istniała co najmniej od 1651. Szczyt ozdobiony jest rzeźbą gołębia z gałązką (motyw biblijny, będący znakiem końca Potopu, znalezienia swojej ostoi, pokoju).

Gdy po zniszczeniach II wojny światowej kamienicę odbudowano, starano się nadać jej barokowy charakter i najpewniej korzystano też z opisu z książki Thuma.

A to moje własne zdjęcia kamienicy, które wykonałem podczas ekspedycji "Tołkiny 2017" w sierpniu tego roku:

Menonicki ślad w #TolkienAncestry

Tolkienowie w Gdańsku byli pietystycznymi luteranami. Odkrywam teraz jednak, że na ich religijność mogli mieć też wpływ menonici (o gdańskich menonitach przeczytaj tutaj). To mogłoby tłumaczyć zbliżenie się pierwszych londyńskich Tolkienów (w tym prapradziadka J.R.R. Tolkiena) do wczesnometodystycznej wspólnoty Johna Wesleya. To może też tłumaczyć formy imion dzieci w tej rodzinie, bo:

"Menonici przywiązywali dużą wagę do znajomości Biblii i wynikających z niej nauk. Odbicie tego znajdujemy w ich imionach, wywodzących się w większości z Biblii. Na podstawie drzew genealogicznych kilku gdańskich rodzin (von Dühren, Momber, von Steen) można stwierdzić, że od XVI do końca XVIII wieku wśród mężczyzn przeważały imiona: Adam, Abraham, Bartholomäus, Christoph, Daniel, Elias, Ephraim, Hans (Jan), Jakob, Martin, Nikolaus, Paul, Peter, Robert, a wśród kobiet: Anna, Catharina, Christina, Eva, Florentina, Maria, Sara." (Gedanopedia)

Daniel Chodowiecki, "Gdański bankier mennonita" (źródło: Gedanopedia)

Żoną Michaela Tolkiena, gdańskiego mistrza kuśnierskiego, była Euphrosine z domu Matthießen (inne formy: Matthies, Matthiessen). Rodzina Matthießen to rodzina gdańskich menonitów (o nazwiskach gdańskich menonitów tutaj). Jako chrzestni dzieci Michaela Tolkiena występują nie tylko Matthießenowie, ale też inne rodziny mennonickie, np. Zachariasowie.

W moich badaniach #TolkienAncestry kształtuje się nowa teoria: Matthiessenowie – mennonicka rodzina garbarzy nie może - z przyczyn prawnych (mennonici byli na marginesie życia obywatelskiego w Gdańsku) - kupić domu w Gdańsku. Jak wiele innych rodzin menonickich, oddaje rękę jednej ze swoich córek luterańskiemu czeladnikowi Michaelowi Tolkienowi z Prus Wschodnich, obywatelowi miasta Gdańska, a w ten sposób Michael zdobywa fundusze na dom i warsztat, zaś Matthiessonowie mogą upłynnić kapitał (o podobnym procederze czytamy w Historii Gdańska..., t. III/1, str. 642). Dzieci Michaela i Euphrosyny wychowywane są w duchu luterańskiego pietyzmu, a jednocześnie menonickiego pacyfizmu i nonkonformizmu. Wychowani w tym duchu londyńscy bracia – Daniel i Johann Benjamin – uciekają przed pruską służbą wojskową do Londynu, a tam przyłączają się do protometodystów pod wodzą Johna Wesleya.

Wciąż bardzo trudno ustalić mi gdańskie losy Daniela Gottlieba Tolkiena (który później stał się bogatym londyńskim kuśnierzem) oraz Johna Benjamina Tolkiena (który później stał się londyńskim zegarmistrzem z problemami finansowymi). W źródłach prawdopodobnie natknąłem się jeden raz na ich ojca, Christiana Tolkiena. Jest on ojcem chrzestnym najstarszej córki Michaela Tolkiena, a jednocześnie zapewne bratem gdańskiego kuśnierza:

Księga chrztów Kościoła Mariackiego w Gdańsku, 13.10.1744 (źródło: mikrofilm Mormonów)

Spotykamy w tym dokumencie również Daniela Matthiesa i jego żonę, Elisabeth. Daniel Matthies jest być może bratem Euphrosyny (która w innych wpisach kościelnych figuruje jako Euphrosyna, z domu Matthiessen).

Ostatnia pewniejsza data związana z Christianem Tolkienem z Gdańska to lata 1746-47, gdy miał się urodzić jego syn, Daniel Gottlieb. Być może człowiek ten przedwcześnie umarł, a zaadoptowali go Michael i Euphrosyna. Być może jego matka nie była znana i dlatego Daniel w Anglii podał Euphrosynę jako swoją matkę. Jednocześnie jako ojca wymienił Christiana. Wątła teoria, ale tylko tyle w tej chwili mogę wywnioskować na podstawie dokumentów.

Szkoła młodych gdańskich Tolkienów (XVIII w.)

Gdy w styczniu 1748 Michael i Euphrosina Tolkienowie chrzcili swoją trzecią córkę, Dorotheę Constantię, jej chrzestnym został rektor szkoły św. Jana w Gdańsku, słynny uczony Johann Gottfried Ehwald (patrz tutaj). To ciekawa wskazówka, gdzie możemy szukać informacji o latach szkolnych młodych gdańskich Tolkienów - prawdopodobnie uczęszczali oni do tej właśnie szkoły. Gedanopedia ciekawie ją opisuje (patrz tutaj), a ja spieszę z fotografiami z okresu przedwojennego, a także z dzisiaj. Szczęśliwie ten ciekawy budynek przetrwał II wojnę światową.

Biblioteka Gdańska PAN przedstawia ciekawą ewidencję tej budowli. Czytamy tam: "O wcześniejszej zabudowie działki brak danych. Budynek wzniesiony w latach 1576-1577 prawdopodobnie przez budowniczego Pawła z Torunia z udziałem Hansa Steffensa (portal) i Hansa z Lubeki (snycerka sieni). W 1854 r. własność kościoła św. Jana, mieściła się tu szkoła. Od 1866 r. własność miasta. W latach 1880 – 1920 siedziba szkoły dla dziewcząt. W roku 1927 własność miasta Gdańsk. W 1942 r. nadal w tych samych rękach, użytkowany przez Städt. Schulverwaltung. Zachowana w 1945 r., dewastowana, restaurowana w latach 1979-1983 według projektu Andrzeja Macura".

A tak budowla ta wygląda dzisiaj:

Podczas kolejnej wizyty w Archiwum Państwowym w Gdańsku na pewno przejrzę dokumentację tej szkoły. Być może znajdziemy tam nie tylko dzieci Michaela Tolkiena, ale też synów jego brata – w tym prapradziadka J.R.R. Tolkiena, słynnego Johanna Banjamina Tolkiena?

"Tołkiny 2017"

Chcę Was rozkochać w Barcji, części Prus Dolnych blisko Warmii oraz regionu, który nazywamy obecnie Mazurami (Wielkie Jeziora zaczynają się na wschód od Tołkin). Oto kolekcja moich fotografii z okolic dwóch pałaców, które należały pierwotnie do rodziny Tolk/Tolkien – chodzi o Tolko (niem. Tolks) i Tołkiny (niem. Tolksdorf). Enjoy!

 

The Tolkien family name map (1300s-1600s)

I present here the map with the first attestation of the Tolkien family name in the 14th–17th centuries.

Dom i warsztat kuśnierski Tolkienów w Gdańsku (1770) Grobla II nr 16 (Damm II. No. 16)

English summary: Description of my August expedition to Gdańsk ("Tołkiny 2017") and of my visit to the State Archives in that town. Description of the document by Michael Tolkien ("Tolckien"), a Gdańsk Master-Furrier and the proof that his house was rebuilt after the second world war as the barroque house on the picuture below (today 16 Grobla II. Street, Gdańsk).

"Kamienica Tolkienów" (for. R. Derdziński)

Od poniedziałku do czwartku (21–24 sierpnia 2017) realizowałem swój projekt badawczy, który nazwałem "Tołkiny 2017". Dwie noce w Gdańsku, jedna w Dworku Romanowski koło Bisztynka (blisko Tolko oraz Tołkin w tzw. "Dobrach Tołkińskich", gdzie narodziło się nazwisko Tolkien). Aż trzy wizyty w Archiwum Państwowym w Gdańsku, cudowne spacery po hanzeatyckim mieście śladami gdańskich Tolkienów, poznawanie smaków Gdańska, chłonięcie jego atmosfery. To była bardzo udana wizyta. Udało mi się znaleźć kolejne ślady Tolkienów w mieście nad Motławą!

W Archiwum skupiłem się najpierw na przejrzeniu wszystkich dostępnych dokumentów dotyczących cechu kuśnierzy (niestety jest ich bardzo mało; mam jedynie statut cechu z czasów naszych bohaterów), obejrzałem też całość dokumentacji dotyczącej pochówków w kościele św. Katarzyny (nie znalazłem dokumentacji nt. nagrobków nr 37, 48 i 84, gdzie pochowani są gdańscy Tolkienowie), ale prawdziwe odkrycie związane było z mozolnym, polegającym na przeglądaniu strona po stronie, wpis po wpisie, zbadaniu wielotomowego dokumentu z 1770 (nosi on sygnaturę: AP Gdańsk, 300,32/100-107). Czym są te tomiska? W czerwcu i lipcu 1770 powstała w mieście trzyosobowa komisja, którą Rada Miejska Gdańska powołała do rozpatrzenia roszczeń rządu pruskiego w Berlinie, zarzucającego władzom Gdańska tolerowanie na terenie miasta nielegalnie przebywających tam pruskich obywateli (żądania te zgłosiły Prusy w związku z obowiązkiem wojskowym dotyczącym swoich poddanych). W wyniku prac komisji Rada Miejska do końca lipca 1770 roku dokonała przymusowej ekstradycji ponad tysiąca osób uznanych za obywateli pruskich (kto wie, czy wśród nich nie było na przykład ojca Daniela i Johanna, Christiana Tolkiena?). Efektem tych prac była również bardzo obszerna i dokładna dokumentacja, która stanowi obecnie pierwszorzędne źródło do badań nad zaludnieniem Gdańska u schyłku XVIII wieku. Tomy 1–3 dotyczą Głównego (Prawego) Miasta, tomy 4 i 5 Starego Miasta, tom 6 Przedmieścia, tom 7 Dolnego Miasta i Długich Ogrodów, a tom 8 przedmieść gdańskich. Przejrzałem każdą z tych ksiąg. Było to niesamowite doświadczenie, bo dotknąłem własnymi rękami (w białych obowiązkowych rękawiczkach) oryginalnych, pisanych własnoręcznie przez właścicieli posesji, wpisów z czasów, gdy żyli już (w Gdańsku lub na emigracji w Londynie), Daniel Gottlieb Tolkien i Johann Benjamin Tolkien!

Takie tomiska, tyle wpisów... Jak tu znaleźć Tolkiena? (fot. R. Derdziński)

Od września do listopada 1770 roku (ważny rok, tuż przed I rozbiorem Rzeczypospolitej) władze miasta Gdańska przeprowadziły spis mieszkańców. Właściciele posesji mieli obowiązek wypełnić specjalne karty albo napisać własnoręcznie, kto pracuje i mieszka w ich domach. Należało podać imiona i nazwiska lokatorów, ich zawód oraz miejsce pochodzenia (żeby podkreślić, czy nie pochodzą przypadkiem z Królestwa Prus). To wszystko przy podaniu adresu posesji (niestety w 1770 nie było jeszcze urzędowo ustalonej numeracji domów i spisy posesji przeprowadzono od początku ulicy, wpierw jedną jej stroną, potem drugą – pierwszy i ostatni numer przy danej ulicy to często domy stojące na przeciwko siebie). To prawdziwy cud, że udało mi się wśród tysięcy nazwisk znaleźć to jedno... Michael Tolckien, mistrz kuśnierski ("Kürschner Meister") z ulicy Damm (Grobla)!

Michael Tolckien
Kürschner Meister

Czy umiecie sobie wyobrazić moje emocje, gdy znalazłem tę niewielką karteczkę wypisaną własnoręcznie przez stryja Daniela Gottlieba i Johna Benjamina Tolkienów z Londynu? Michael miał w 1770 sześćdziesiąt dwa lata. Najmłodszy jego syn, Christian Tolkien (przyszły antykwariusz gdański) był ośmioletnim chłopcem. Michael Tolkien (w XVIII w. jego nazwisko zapisywano rozmaicie, ale widać, że on preferował zapis "Tolckien") zapisał trzy nazwiska osób pracujących i mieszkających w jego domu. Oto cały dokument:

[Damm No. 38]

Dantzig Anno 1770, d 26 Septemb[er]

Bey mir unter-schreibener [...] meinem Dienste [?]

der Gesell Nahmend Salomon Pelterknecht aus Dantzig

der Bürs[ch] Michael Maren aus Dantzig

die Köchin Christina Hoppe aus Dorf [?] S[ch]ottland bey Dantzig

Michael Tolckien
Kürschner Meister

Jeżeli dobrze przepisałem dokument, to Michael Tolkien, mistrz kuśnierski, który z żoną Euphrosiną i dorastającymi dziećmi mieszka przy ulicy Groba II nr 16 (w tym spisie najprawdopodobniej odpowiada on domowi przy "Damm No. 38"*. W spisie rzadko podaje się skład własnej rodziny, a jedynie pracowników i lokatorów] ma w swojej służbie czeladnika Salomona Pelterknehta (świetne nazwisko, bo pelter to dawna forma określenia pelzer 'kuśnierz', a knecht to 'chłopiec, czeladnik'!; pelz to 'futro') z Gdańska, chłopca do posług, Michaela Marena z Gdańska oraz kucharkę Christinę Hoppe ze Starych Szkotów pod Gdańskiem. A zatem żadnego poddanego króla Prus. Widzimy zatem, że zamożna rodzina mistrza kuśnierskiego z Grobli miała w swojej służbie trzy osoby.

Chrzcielnica Kościoła Mariackiego w Gdańsku.
Tutaj ochrzczono wszystkie dzieci Michaela Tolkiena (fot. R Derdziński)

O tej pięknej kamienicy czytamy też na stronach Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk (źródło):

O wcześniejszej zabudowie działki brak danych. Kamienica przebudowana została w 1651 r. W 1790 r. Johann Heinrich Oyer nabył posesję. Posesja była w 1808 r. nadal własnością kuśnierza Oyera. W 1814 r. Johann Gottlieb Giesmann został właścicielem nieruchomości. W 1817 r. dom zamieszkiwali A. A. Frenckel, kupiec, J. Matern, poler złota oraz właściciel G. Giessmann, handlarz wiktuałami. W 1854 r. posesja należała do wytwórcy wódek Giesmanna. Działka w 1878 r. była własnością restauratora Fähnricha. Nieruchomość w 1900 r. pozostała w rodzinie, będąc własnością wdowy H. Fähnrich. W 1918 r. należała do kupca Koppera. Posesja w 1927 r. i w 1939 r. znajdowała się w rękach jubilera Hermanna Jakobsohna. Zabudowa działki zniszczona została w 1945 r. Odbudowana według projektu Tomasza Kempskiego, z fasadą według stanu z połowy XVII w.

Johann Heinrich Oyer to chrzestny syna Michaela Tolkiena, Johanna Daniela (ur. 1752). Prawdopodobnie kuśnierz Oyer zakupił kamienicę Tolkienów, gdy zmarła już Euphrosina, a Michael był bardzo wiekowym seniorem (który być może zamieszkał u któregoś ze swoich dzieci).
Co ciekawe, przy tej samej ulicy mieszkał też Andreas Übelin, kuśnierz i zięć Michaela Tolkiena:

Andreas Übelin i jego służba (fot. R. Derdziński)

Übelin poślubił najmłodszą córkę Michaela Tolkiena, Constantię Dorotheę w 1766. Jak widać, w 1770 zatrudniają między innymi opiekunkę do dziecka, Elisabeth. Übelinowie mieszkali przy Damm No. 102, co odpowiada ostatnim domom przy Grobli IV (wg dokumentu z 1770 przy Grobli jest 110 lokali własnościowych; wg planu Buhsego z 1866-89 jest tam w sumie 78 numerów).

Wnioski z badań? Mamy już bardzo dobrze udokumentowane losy rodziny Michaela Tolkiena (szczegóły znajdują się tutaj). Możemy też być już prawie pewni, że ojciec Daniela Gottlieba Tolkiena z Londynu, a także jego brata Johanna Benjamina (prapradziadka J.R.R. Tolkiena) był bratem Michaela, a sam Daniel Gottlieb – londyński kuśnierz – pobierał naukę albo u Michaela, albo u innego kuśnierza z tej gdańskiej społeczności rzemieślniczej (znamy wielu kuśnierzy, którzy występują jako spowinowaceni albo przyjaciele rodziny Tolkienów w Gdańsku: Übelin, Zacharius, Oyer, Roehr i in.).

Do zbadania jest jeszcze wiele, wiele rzeczy. Poszukam Tolkienów w szkołach przykościelnych (szczególnie w dokumentach szkoły przy Kościele Mariackim), przyjrzę się jeszcze społeczności gdańskich zegarmistrzów, bo Johann Benjamin Tolkien, londyński zegarmistrz i specjalista od mechanizmów mógł naukę w tej dziedzinie pobierać jeszcze w Gdańsku (czytałem dziś o Christianie Volckermannie, zegarmistrzu z Kościoła Mariackiego, który mieszkał blisko Tolkienów). Mam też wciąż wielką nadzieję, że znajdę w końcu miejsce, gdzie znajdowały się groby Tolkienów pod posadzką kościoła św. Katarzyny. Wtedy też będzie można określić, jakim gmerkiem (znakiem rzemieślniczym) posługiwali się Tolkienowie w Gdańsku... A jednocześnie powoli dochodzę do tego, skąd w Prusach Wschodnich Tolkienowie przybyli do Gdańska. A zatem ciąg dalszy nastąpi :-)

Szczyt kamienicy przy Grobli II nr 16. Możemy go już nazwać "Kamienicą Tolkienów"!
(fot. R. Derdziński)

________________

* Do momentu przejścia Gdańska pod władzę Prus (1794) parcele nie miały numeracji. W księgach gruntowych Głównego Miasta od XIV wieku spisy parcel prowadzone były w układzie topograficznym, ciągami ulic biegnącymi w kierunku Motławy (w dół ulicy: descendendo; do wody: wasserwerts) i od niej w górę (ascendendo, höhewerts), w okresie nowożytnym także „w kierunku wałów” (wallwerts). W bocznych ulicach domy liczono od przecznicy po prawej lub lewej stronie, rzadko stosowano dodatkowe określenia, np. „w kierunku Targu Drzewnego” (Gedanopedia). Licząc w ten sposób, dom, który ma dziś adres Grobla II nr 16 staje się domem przy Grobli nr 38.