Towarzysze Christiana Tolkiena Kompania Artylerii Garnizonu Gdańskiego (1735–1755)

Insygnia Kompanii Artylerii z dokumentów zawodów strzeleckich w Gdańsku

Kompania Artylerii Garnizonu Gdańskiego składała się ze 120 żołnierzy. Ich mundury opisane są następująco: "Blaue Röcke gekleidet mit rotten Rabatten, Kragen und Aermelauffschlaegen, und hatte paille Unterkleiden" – niebieskie fraki z czerwonymi rabatami i mankietami, paliowe (słomkowe) kamizelki i spodnie. Żołnierze Kompanii Artyleryjskiej mieszkali na Biskupiej Górce i na Peterszawie (dla nich parafią był kościół St Salvator w Petershagen/Peterszawie; dlatego tam chrzczono małych Tolkienów!), a na Starym Mieście głównie przy kościele św. Bartłomieja (ulice Böttchergasse, Schüsseldamm, An der Seyen), gdzie znajdowało się także miejsce zborne straży obywatelskiej (Błękitny Regiment kompanii obywatelskiej Szerokiego Kwartału); w tych oddziałach porucznikiem był w latach 70.-90. XVIII wieku młodszy brat Christiana, obywatel i mistrz kuśnierski, Michael Tolkien, 1708–1795). Na cmentarzu św. Bartłomieja pochowano zaś zięcia Christiana Tolkiena, artylerzystę i stolarza Johanna Carla Bergmanna, oraz jego żonę Eleonorę Renatę, siostrę Londyńskich Braci!

Istniał specjalny związek pomiędzy Kompanią Artylerii, a cechem kuśnierzy królewskiego miasta Gdańska. Kuśnierstwo tradycyjnie wchodzi w skład profesji wojskowych, do których oprócz rzemiosła skórniczego wchodzą lekarze i kowale. Dlatego doszło wręcz do tego, że gdański cech kuśnierzy dzielił z Komisją Artylerii cały zespół domów przy Groß Schirrmachergaße nr 5 (SN 1981-82) z oficyną przy Klein Schirrmachergasse nr 3 (SN 1967).  "Stara Apteka" jako część Wielkiej Zbrojowni była swoistą centralą artyleryjską. Tam też składowano amunicję, nad którą pieczę mieli fajerwerkarze/ogniomistrze. Jednocześnie tuż za ścianą, na tyłach "Apteki" znajdował się główny budynek cechu kuśnierzy, wspomniany Kürschner Gewerkshaus. Cech kuśnierzy jako członkowie straży obywatelskiej należał do Kwartału Szerokiego (na samej Szerokiej było najwięcej warsztatów kuśnierskich), a miejscem zbiórek straży dla Kwartału Szerokiego był plac przy kościele św. Bartłomieja. Jednocześnie kościół św. Bartłomieja był kościołem garnizonowym Gdańska, a przy nim też mieszkało bardzo wielu artylerzystów (czego dowodzi spis obywateli z 1770 – patrz niżej). Artylerzyści też byli chowani na bartłomiejowym cmentarzu (jak na przykład zięć Christiana Tolkiena, Johann Carl Bergmann). Christian Tolkien ("młodszy", syn Michaela, mistrza kuśnierskiego) w pocz. XIX wieku miał antykwariat w trzech miejscach, które były blisko związane z artylerią gdańską - przy Hucisku, gdzie znajdowało się tzw. Laboratorium i skład amunicji (przy tzw. wewnętrznych umocnieniach ciągu zachodniego), na rogu Świętojańskiej i Szklar, gdzie w dwóch sąsiednich kamienicach były warsztaty, w których przygotowywano broń, a także na tyłach Starej Apteki, w wyżej wymienionym Domu Cechu Kuśnierzy (marzy mi się, żeby kiedyś zdobyć jakieś zdjęcie z Klein Schirrmachergasse - ten dawny dom zburzono w ubiegłe wakacje - mam z niego starą cegłę). Sprzedaż książek była w XVIII wieku związana ze skórnictwem, bo ówczesne książki oprawiano w różnorakie skóry.

Na podstawie poniższych spisów (Kasa wdowia artylerii APG 300,R/B,6, Sprawy artylerii APG 300,18/7, Spis obywateli APG 300,31/103-104) można powiedzieć, że w 1731 członkiem Kompanii Artylerii Garnizonu Gdańskiego spośród kręgu rodzinnego Christiana Tolkiena był jedynie Ephraim Bergholtz (Berckholtz) jako bombardier z gażą 15 florenów. Dopiero w czasie wojny o sukcesję i tragicznego oblężenia Gdańska (1734-35) pojawia się w Kompanii kanonier Christian Tolkien (z gażą 12 florenów). Można przypuszczać, że zaciągnął się do wojska gdańskiego jako ochotnik z Królestwa Prus (z kantonu wojskowego Kreuzburg/Krzyżbork), zapewne brał udział w działaniach wojennych przeciw wojskom Augusta III Sasa, a w sierpniu 1740 ożenił się z Heleną Pokrowską (zapewne ze Stolzenbergu/Chełma – patrz tutaj). W 1747 Christian zaczyna dostawać większą gażę (o 2 floreny), co najpewniej wiąże się z jego awansem na bombardiera. Christian ożenił się w Anną Euphrosiną Bergholtz, córką bombardiera Ephraima Tolkiena w 1745. Po 1755, a przed 1770 został awansowany na feuerwerkera/ogniomistrza. W 1773 w dokumentach kasy wdowiej spotykamy po raz pierwszy przyszłego zięcia Tolkiena, Johanna Carla Bergmanna. W 1788 Christian Tolkien w dokumencie opisany jest już jako Feuerwercker reformé, czyli ogniomistrz w stanie spoczynku. W 1791 umiera. W zasadzie całe swoje życie w Gdańsku otrzymywał gażę/żołd z Komisariatu Artylerii, który miał swoją siedzibę przy Domu Cechu Kuśnierzy przy Kołodziejskiej na Głównym Mieście koło Starej Zbrojowni (możliwe, że gdańscy kuśnierze oprócz patronatu nad gdańskim teatrem i widowiskami, mieli też coś wspólnego z patronatem nad artylerią – wykorzystywali też umiejętności gdańskich ogniomistrzów w czasie publicznych uroczystości z ogniami sztucznymi). Skądinąd wiemy, że jako reformé otrzymywał tylko 1/3 ostatniej gaży, czyli 6 florenów (?). Żołd był wypłacany co miesiąc, a o kwaterę żołnierz musiał zadbać samodzielnie (Duisburg, s. 41). Być może Christian dorabiał sobie jako pozacechowy rusznikarz albo organizator fajerwerków. Mógł też pomagać w interesach swojemu bratu, mistrzowi kuśnierskiemu Michaelowi Tolkienowi, ponieważ istnieje przypuszczenie, że specjalizował się również w jakiejś formie skórnictwa (rodzicami chrzestnymi jego dzieci oprócz przedstawicieli patrycjatu byli też mistrzowie kuśnierscy, a starszy syn Daniel został znanym w Londynie kuśnierzem).

Oto skład osobowy Korpusu Artylerii Garnizonu Gdańskiego w czasach I Rzeczpospolitej, w latach 1735–1755 (APG 300,R/B,6). Niechaj będzie to też przyczynek do gdańskiej genealogii. Więcej informacji o składzie osobowym gdańskiej artylerii w XVIII wieku znajdziecie w moim wcześniejszym wpisie.

1747, prawdopodobnie widzimy tu awans Ch. Tolkiena
z kanoniera na bombardiera

Officiers (oficerzy):

Herr Hauptmann (kapitan) – Johann Ernst Arnewald [Arnewaldt], zm. 15 marca 1741
Herr Lieutenant (porucznik) – Johann George Tohm, awansowany na kapitana 11 maja 1741
Herr Fähnrich (chorąży) – Jacob Bohnes, awansowany na kapitana 11 września 1741

Comandeurs (dowódcy):

Ephraim Brückner, zm. 5 kwietnia 1742
Theophilus Ingmer
Johann Stern, awansowany na chorążego 1 września 1741
George Lechsenring
Michael Storsich, zm. 22 marca 1742
Samuel Viebrandt, zm. 9 marca 1739
Heinrich Reddien, zm. 26 listopada 1736 
Ephraim Schwarzwaldt
Michael Theodor Ulmitz
Friedrich Gerber
Christian Wollmann

Zeug-Warter (podoficer zarządzający arsenałem) – Balzer Albertus

Feuerwercker (ogniomistrzowie; gaża 18 florenów):

Johann Jacob Zornick, zm. 18 marca 1738
Joachim Schwartz
Hennig Lampe
Bernhard Frentzel, zm. 17 lipca 1746
Peter Schmidt
Johann Christoph Polliet, zm. 24 października 1736
Christian Wollmann, 1 września awansowany na dowódcę (patrz wyżej)
Nicolaus Fromm, ostatniego dnia października 1737 zdymisjonowany
Andreas Weidemann, 1 kwietnia 1742 awansowany na dowódcę
Tobias Baltzer Trenckner, zm. 17 stycznia 1746
Friedrich Gerber, 1 maja 1739 awansowany na dowódcę (patrz wyżej)
Johann Caspar Schultz, 10 września 1744 przeniesiony do szpitala
George Weiss
Peter Runbeck, ostatniego dnia października 1737 zdymisjonowany
Jacob Schneck, zm. 22 września 1744
Jess Asmus, zm. 24 grudnia 1740
Peter Jantzen
Johann Christoph Klose, ostatniego dnia listopada 1749 zdymisjonowany
Gottfried Kuhlmann, zm. 23 czerwca 1744
Nathanael Hey
Johann Jacob Brenn, zm. 6 czerwca 1755
Johann Schenck, ostatniego dnia września 1740 zdymisjonowany
Gottfried Apssel, ostatniego dnia listopada 1736 przeszedł do piechoty
Marten Roskoffsky, zm. 13 listopada 1750
Johann Heinrich Tiemcke
Peter Jahncke, zm. 20 kwietnia 1742
Michael Spraffsky, zm. 24 listopada 1746
Johann Friedrich Mattern, zm. 4 kwietnie 1755
Garbert Heinrich Borcherding,
Ertman Stechau
Peter Manske, zm. 14 sierpnia, 1752
Johann Wilhelm Auman, zm. 22 lipca 1755
Johann Eysenberg
Andreas Heycke, zm. 8 marca 1750
Christian Günter Reyffcke
Johann Carl Weychelt
Benjamin Bodeck
Peter Schmidt
Carl Franz Schultz
Martin Evert
Carl Ernst Arnewaldt
Christian Rolle

Rademacher (kołodziej) – Joh[ann] Cas[par] Schreder 

Bombardier (bombardierzy; gaża 15 florenów):

Reinholt Goor, z ostatnim dniem lipca 1744 dymisja
Christian Krauskopff, 1 października 1735 obniżona gaża, zm. 4 kwietnia 1739
Gottfried Stofregen, zm. 18 marca 1737
Marten Meyer, do szpitala z ostatnim dniem stycznia 1743
Anton Risch, z ost. dniem października 1737 zdymisjonowany
Gabriel Wirsbolloffsky, 30 marca 1737 odszedł z kompanii
Johann Kapitzky, zm. 7 lutego 1755 
Friedrich Knuht, zm. 12 czerwca 1754 
Lorentz Sudau
Nathanael Lagatsch, zm. 2 listopada 1736
Michael Schaade, do szpitala 13 października 1736
Johann Tuch, zm. 12 listopada 1749
Michael Nitzman, z ost. dniem października 1737 zdymisjonowany
Gerg Otto Hussman
Jacob Krampitz
Ephraim Bergholtz [teść Christiana Tolkiena!]
Otto Joachim Wendt, zm. 14 stycznia 1737
Gottfried Schwantz, zm. 25 czerwca 1741
Ulrich Langhoff, z ost. dniem października 1737 zdymisjonowany
Ertman Stechau, awansowany do ogniomistrzów (Feuerwerker)
Jens Byling, 20 lipca 1737 przyjął dymisję
Johann Wilhelm Auman, awansowany do ogniomistrzów (Feuerwerker)
Johann Heinrich Winter, zm. 8 maja 1743
Christian Lehman, z ost. dniem października 1737 zdymisjonowany
Johann Flicaus, zm. 23 sierpnia 1748
Christian Kontag
Johann Schmidt, zm. 27 sierpnia 1736 
Ambrosius Clementz, z ost. dniem października 1737 zdymisjonowany 
Michael Neybieser, z ost. dniem października 1737 zdymisjonowany
Christoph Kummer, zm. 5 marca 1740
Marten Brenck, z ost. dniem października 1737 zdymisjonowany
Christian Lettau
Andreas Heyke, zm. 8 marca 1740
Gottlieb Weywaldt, awansowany do ogniomistrzów (Feuerwerker)
Marten Boblitz, zm. 1 października 1748
Joh[ann] Hei[nrich] Lamm
Gerbert Heinr[ich] Borcharding, awansowany do ogniomistrzów (Feuerwerker)
Peter Peterschen, przystąpił do kasy wdowiej 20 października 1736
Johann Ernst Cuerts, z ost. dniem października 1737 zdymisjonowany
Johann Albertus
Joh[ann] Fri[drich] Frisch, zm. 4 grudnia 1745
Peter Mantzcke, do kasy wdowiej, 20 października 1735, do ogniomistrzów, zm. 4 sierpnia 1752
Joh[ann] Christoph Kreusler, z ost. dniem października 1737 zdymisjonowany
Johann Eysenberg, do kasy wdowiej 1 listopada 1738, awans. do ogniomistrzów 
Gottfried Remcke, z ost. dniem lipca 1739 złożył dymisję 
George Christ[ian] Bieberau
Carl Frantz Schultz, awansowany do ogniomistrzów (Feuerwerker)
Joh[ann] Carl Weichelt, awansowany do ogniomistrzów (Feuerwerker)
Joh[ann] Dan[iel] Hutmacher, do kasy wdowiej w 1735
Joh[ann] Bredermann
Joh[ann] Christian Rolle, do kasy wdowiej 3 września 1738
Christoph Günt[her] Reiffcke, do kasy wdowiej 2 sierpnia 1738, do ogniomistrzów
Carl Amadeus Szerlinsky, z ost. dniem października 1749 zdymisjonowany
Gabr[iel] Gottfr[ied] Behtmann, do kasy wd. 8 stycznia 1745, zł. dym. z ost. dn. paźdz. 1752
Christoph Klose, z ost. dniem października 1749 zdymisjonowany
Christian Sudau
Carl Gottfried Rieffcke
Johann Fried[rich] Ulrich
Christoph Witt
Christian Tolkien
Phillip Walter
Marten Evert
Carl Ernst Arnewaldt
Johann Timm, do kasy wdowiej 13 grudnia 1755

Canonier (kanonierzy; gaża 12 florenów):

Christoph Krausse, z ost. dniem października 1737 zdymisjonowany
(...)
Christian Tolkien, do kasy wdowiej 2 sierpnia 1740 (ożenek z H. Pokrowską?), awansowany do bombardierów
(...)

Bombardier Christian Tolkien zwycięzcą zawodów strzeleckich w 1763
APG 300,18/7

1763, wybrani członkowie Kompanii Artylerii z zawodów strzeleckich

1. Christian Mihlke
2. Peter Peterschen
3. Daniel Schmidt
4. Johann Jacob Schultz
5. Martin Broeger
6. Johann Gottlieb Leppnau
7. Johann Jacob Peters
8. (handl.) Johann Buchholtz
9. Garbert Heinrich Borcharding
10. Johann Adam
11. Johann Carl Treppenhauer
12. Johann Michael Apperod
13. Peter Jantzen
14. Peter Jantzen
15. Johann Gottfried Krüger
16. Martin Liebrich
17. Johann Herman Nodob
18. Johann Gottfried Philipp
19. Christian Tollkien – zwycięzca zawodów strzeleckich!
20. Paul Münning
21. Paul Minning
22. Carl Trumann
23. (Comandeur) Eisenberg
24. Gottfried Zerwend
25. Heinrich Lampe
26. Heinrich Lampe
27. Simon Lehnert
28. Simon Lehnert
29. Johann Heinrich Lam
30. Daniel Sparnfeld
31. Daniel Kickhaeven
32. Christoph Holtz
33. Christoph Holtz
34. Salomon Butthier
35. Friedrich Hankodzius
36. Carl Wilhelm Grünenberg
37. (handlangen) Johann Pahn
38. Peter Vogel
39. Carl Frantz Schultz
40. Carl Frantz Schultz
41. Johann Friedrich Weichmann
42. (handl) Franz Theodor Ornuldi
43. Friedrich Knopf
44. Heinrich Sigismund

A tutaj kilka wychwyconych nazwisk artylerzystów gdańskich z lat 1770-71 (wg APG 300,31/103-104):

Artylerzyści mieszkają głównie przy Boettchegasse, Schüsseldamm, An der Seyen czyli blisko artyleryjskiego kościoła św. Bartłomieja (każdy gdański żołnierz o kwaterę musiał zadbać sobie sam):

Christoph Borowski, "Artillery Dienster", Boettchergasse No. 22
Frantz Carll Turge, "Arttollerist", Boettchergasse No. 25
Johann Michael Wenndel (Danzig), "Artollerist", Boettchergasse No. 26
Peter Daman, "Soldat", Boettchergasse No. 29
Carl Christian Maack, "Arms", Boettchergasse No. 34
Johann Siegmund Groes, "Musqu.", Boettchergasse No. 37
Johann Mauman, "Ober Offizer ...", Beottchergasse No. 43
Johann Friedrich Max, "Corporal", Boettchergasse No. 44
Jacob von Hoffen, "Saldat", Boettchergasse No. 47
Johann Gottfried Antonius, "Cananier", Boettchergasse No. 55
Michael Eggert, "ein Stadt Soldat von der Leib-Compagnie", Schüsseldamm No. 37
Martin Hittner, "Soldat", Schüsseldamm No. 43
Christoph Stoltz, "Grenadier, Raschau Comp.", Schüsseldamm No. 48
Johann Ernst Jansohn, "Capit. des Arms", Schüsseldamm No. 59
Johann Hintz, "von des H. Majohr Peterschons Compagny", Schüsseldamm No. 60
Daniel Baslau, "Soldat", Schüsseldamm No. 65
Johann Mentzel, "Soldat", Schüsseldamm No. 66
Johann Benjamin Boldt, "Hoboiht unter der siesigen Garnisohn", Schüsseldamm No. 70
Johann Gottlieb Toymann, "Artollerist", Schüsseldamm No. 71 
"Garnison Sohn", Unter den Seyen No. 2
Johann Daniel Boehncky, "Dantziger Soldat", Unter den Seyen No. 25
Johann Christian Meyer, "Soldat", Unter den Seyen No. 40
Martin Schneger, "Soldat", Unter den Seyen No. 63
Johann Gottlieb Siegmann, "ein Soldat", Unter den Seyen No. 83
Johann Jacob Schumann, "Soldat", Unter den Seyen No. 85
Johann Baumhart, "Vocant. Compagnie", Unter den Seyen No. 93
Johann Jacob Zahkoffscky, "Soldat", Unter den Seyen No. 140
Gottfried Caroli, "Artollerist", Unter den Seyen No. 146
Simon Coricius, "Dantziger Soldat", Unter den Seyen No. 149
Johann George Mach, "Cananirer", Unter den Seyen No. 154
Petrus Menkowsky, "stehet in Danziger Diensten bey der Regiment und von der H. H. Majores Lesander, der Lauten Company", Unter den Seyen No. 171
...
Johann Gottfried Brieck, "steh in Stadt Diensten unter Haustmann Schiesslers Compani", No. 183
Adam Gottlieb Molehauer, "Cannanir von der Attilliry", No. 186
Johann Gottlob Lohrmann (Poln. Lissa), "ein Soldat von der Hauptmann Lohenars [?] Companin", No. 188
...