Tollkeim, dobra Tolków i nazwisko Tolkien

Wiemy już bardzo wiele o rycerskim rodzie Tolk von Markelingerode (jego gałęzie to Sachsen, Tolkyn, Powarschen oraz von Lossainen). Ostatnio zajmowałem się nim zbierając maksymalnie dużo informacji o należących do niego rycerzach, knechtach i wolnych w XIV-XVI wieku (tutaj).

Na mapie z XVIII w. widać bliskie sobie Tollkeim i Leidtkeim

Ta sama okolica na mapie XX-wiecznej

Ponieważ jest już raczej pewne, że nazwisko Tolkien wywodzi się od Gut Tollkeim, czyli Dóbr Tołkajmy (jak zapewne nazywałaby się ta wioska w Polsce; dziś ten teren znajduje się w Okręgu Kaliningradzkim, niestety - czyt. tutaj), próbuję znaleźć jak najwięcej informacji o tej osadzie. Nie jest to proste. Nazwa wywodzi się od pruskiego Tolk-kaim < *Talk-kāims 'wieś tołka/tłumacza' lub 'wieś pana Tolk'). Podobnie nazywały się dzisiejsze Tołkiny (Tolksdorf), Tolkowiec (Tolksdorf), a być może też Starynia (k. Tołkin, dawny Altendorf, a jeszcze wcześniej Neu-Tolksdorf) oraz Tolko (dawne Tolks). Wszystkie te osady łączy to, że zakładał je ród Tolk von Markelingerode.

Ferdinand Nesselmann, Thesaurus linguae prussicae..., s. 189

 

Gut Tollkeim leżały w komturii pokarmińskiej (brandenburskiej), w powiecie Preußisch Eylau (Iława Pruska). Istniały dwie małe osady Adlig Tollkeim i Köllmisch Tollkeim. Obejmowała je parafia w Schmoditten z pięknym gotyckim kościołem (XX. HA, OBA nr 891, założenie parafii w Smedithen przez komtura pokarmińskiego w 1406; akt wystawiony w Krzyżborku):

Wg G. Blažiene najstarsza wzmianka na temat miejscowości to 1543 (Dalckeim) oraz 1601 (Dalckeim).  Znalazłem zapis na temat tej wsi z 1543 w spisie podatku przeciw Turkom (Ostpr. Fol. 911a 4, Bl. I, p. 173; wieś należała do Christoffa Schwolm, a mieszkają tam karczmarz, Gurge i Marthen):

W 1623 zapis wyglądał tak: Tolckheim (Ostpr. Fol. 2136, 127):

U Goldbecka w 1785 opis miejscowości (Tolkeim) wyglądał tak (kliknij grafikę, żeby powiększyć):

W czasach zakonnych Tollkeim oczywiście podlegało komturowi w Brandenburg czyli w Pokarminie. Później obszar ten podlegał Amt Brandenburg. W spisie podatku przeciw Turkom (Türkensteuer) z tego regionu (Ostpr. Fol. 911a 4: Brandenburg, Kreuzburg, Friedland, 1539-1543), który udało mi się sfotografować w GStA PK w Berlinie we wrześniu 2019 r. znajdujemy jedną z najwcześniejszych wzmianek o Tollkeim. Znajduje się ona w Bl. I, p. 173.

O Globuhnen przeczytasz tutaj. Sekretarz księcia Albrechta miał problemy z oddaniem spółgłosek w nazwach, np. Glabunikaim nazywa się tam "Glawenkeim":

Dokument Albrechta Hohenzollerna z nadaniem ziemi we wsi Globuhnen
przodkowi J. R. R. Tolkiena. Jako posiadacz tej ziemi występuje tam Rigau (Richau?)

 

W innym miejscu w dokumentach z tego samego czasu czytamy, że dobra w Tolckeim i Leidtkeim były w posiadaniu wolnego o imieniu Cristoff Schwolm:

Ostpr. Fol. 911a 4, Bl. I, p. 193:

Nazwisko Schwolm to zapewne nazwisko od nazwy dóbr Schwollmen (pol. Swalmy), które zaliczały się do znanych nam już skądinąd dóbr Powarschen (pol. Powiersze). Kto aż do XVI w. władał Powierszami?

Powiersze założyli i władali nimi nasi starzy znajomi, ród Tolk von Markelingerode (Merklichenrad)! Przeczytaj o tym na przykład tutaj. Właściciele Powierszy jako jedyni w rodzie Tolk nosili czasem nazwisko Tolkyn (Tolkien). Co to może oznaczać?

Oto moja nowa hipoteza:

Tolk von Markelingerode wywodzą się od wolnego Prusa (miał prawdopodobnie na imię Lutmod), którego w XIII w. "zaadoptował" i po niemiecku oraz rycersku wychował saksoński ród von Markelingerode z okolic Wernigerode (historia podobna jak dzieje Herkusa Monte). Gdy Lutmod wrócił do Prus jako Berhard, narodziła się pruska gałąź rodu von Markelingerode. Jego potomkiem był m.in. Bertold Tolk v. Markelingerode.

Potomkowie Bertolda Tolk v. Markelingerode, Hans i Peter zakładają w XV w. majątek Powiersze, do którego należy też folwark Swalmy. Są też założycielami majątku Tolkaim (Tollkeim). Na przemian noszą nazwisko "Powerse" i "Tolkeyn"/"Tolkynen", czyli Pewers i Tolkien. Za swój udział w Związku Pruskim Tolkowie, którzy pozostali pod władzą Zakonu, pozbawieni zostali tytułów szlacheckich i majątków. Dlatego ich brat Paul występuje w XV w. jako sołtys wsi Rodnowo, a nie jako rycerz/knecht. W XVI w. jeden z Tolkienów występuje jako Christoff Schwolm od majątku Swalmy, choć włada dobrami Tollkeim.

Wydaje mi się, że uchwyciłem moment, gdy Tolkynowie, którzy stanęli w wojnie trzynastoletniej po stronie polskiej tracą swoje dobra we władztwie zakonnym:

2 grudnia 1453 [I 12577] – marszałek wielki do Wielkiego Mistrza: Negocjacje z Tolkynami ("Tolkynern") (młodego Matthisa) ze względu na ich uczestnictwo w Związku (Pruskim). [Koenigsberg 1453 Sonntag nach Andreas. (LXXVIII/a 152.)]

9 stycznia 1456 [I 14197] – Królewiec (Königsberg). Komtur Elbląga do Wielkiego Mistrza: przekazanie pewnych dóbr Tolkynów („einen der Tolkyner Güter“) świeckiemu z Troningen ("Truhendingen"). [Tu może chodzić o GUT TOLKEIM!]

1456 [I 14402] – Krzyżbork (Kreuzburg). Nadkompan (Ober-Kompan) do Wielkiego Mistrza: nadanie Dóbr Sollidaw (Alt Sollau) przy Krzyżborku, które należały do Jacoba Tolka, komornikowi ziemskiemu (Landkämmerer) Materne. Obciążenia na dobrach. Spiraw. [Creuzburg 1456 Tiburcii. XX. HA, OBA, Nr. 14402]

W każdym razie majątek Tollkeim założony przez Tolków trwale już stał się źródłem nazwiska Tolkein, a potem Tolkien, nazwiska potomków Hansa i Petera Tolków/Pewersów/Tolkienów.