Dis ist der Scheppin Buch (Ordensfoliant 86, 1391–1493)

Herb rodu Tolk(yn) von Markelingerode (zwany też Luzjański)
(źródło: Wikipedia)

Wprowadzenie

Analiza dokumentu Ordensfoliant 86 (1391–1493) z Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie-Dahlem pod kątem występowania tam przedstawicieli rodu Tolk(yn) [wpis w trakcie tworzenia]

Dis ist der Scheppin Buch

Das ist der Schöppenbuch

To jest księga sądu ławniczego 

Opisując ławnicze sądy ziemskie, posłużę się fragmentami tekstu Żanety Bonczkowskiej (Toruń) pt. Sądowe księgi ziemskie w państwie Zakonu Krzyżackiego w Prusach w późnym średniowieczu. Przyczynek do ich fukcjonowania (w: Rocznik Grudziądzki, t. 21, rok 2013):

Powstanie ławniczych sądów ziemskich w średniowiecznym państwie krzyżackim można datować na przełom XIII i XIV w. Tworzono je zarówno na terenach podległych władzy zakonu krzyżackiego, jak i w dominiach biskupów i kapituł. Wydaje się, że były one powoływane z inicjatywy władcy terytorialnego, który przy ich tworzeniu czerpał ze znanych sobie wzorców z innych obszarów ówczesnej Europy. Na ich czele stali sędziowie (lantrichter) i ławnicy ziemscy (lantscheppen), rekrutujący się spośród rycerstwa, a także, w nielicznych przypadkach, z mieszczaństwa. Jak dotąd kontrowersyjne pozostaje zagadnienie sposobu powoływania na te urzędy. Najczęściej przyjmuje się, że sędziowie ziemscy mianowani byli przez Zakon, natomiast ławnicy wybierani byli przez miejscowe rycerstwo, ale musieli zostać zatwierdzeni przez urzędników krzyżackich. Brak odnośnych przekazów źródłowych nie pozwala jednak na jednoznaczne ustosunkowanie się do tej tezy. W obradach ławniczych sądów ziemskich brali również udział lokalni urzędnicy krzyżaccy lub urzędnicy podlegli władzy biskupa bądź kapituły. Instytucje te rozstrzygały sprawy o rozgraniczanie dóbr, spadkowe czy też kupna-sprzedaży, ale tylko w przypadkach, gdy dotyczyły one dóbr ziemskich. Były one właściwe dla rycerstwa (niezależnie od jego pozycji społecznej czy też sytuacji materialnej), a także dla cudzoziemców i mieszczan

Postanowienia sądów ziemskich zapisywane były w odpowiednich księgach (schoppenbuch des lantgerichts, lantbuch). Do dzisiaj z obszaru średniowiecznego państwa krzyżackiego w Prusach zachowały się jedynie dwie oryginalne księgi ziemskie z Bartoszyc i Dąbrówna. Obie przechowywane są obecnie w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie-Dahlem. Można zakładać, że nie były to jedyne księgi ziemskie istniejące w państwie zakonnym w Prusach w średniowieczu. Teoretycznie powinien je bowiem posiadać każdy ławniczy sąd ziemski. (...) Można przypuszczać, że księgi ziemskie były przechowywane w miejscu zbierania się ławniczego sądu ziemskiego. (...) Prawdopodobnie księgi te przechowywane były w skrzyniach, które z kolei znajdowały się w miejscowościach, w których obradował sąd ziemski dla danego terytorium. (...)

Dzięki dokumentowi OF 86, czyli zapisom księgi sądu ławniczego z Bartoszyc mamy niezwykłą okazję poznać sprawy lokalnego rycerstwa ziemi bartoszyckiej w latach 1391-1493. Sąd składał się wtedy z następujących osób:

Sędzia ziemski (lantricht): Joseph Lantricht aus Strube (?)
Ławnicy ziemscy (lantscheppe): Richt (?) Herman Heyn, Matthis Tolk, Baltizar Richt von Sparwin, Sch.. Paulus Poloni Herndorf (?), Albreth von Leydin (?)

Oto wypis wszystkich członków rodziny Tolk(yn) von Merklichenrad (vel von Markelingerode). Wyroki sądu zaczynają się najczęściej od tradycyjnej formuły:

Wissentlich sy allen den, die desen bryff sehen adir horen lesen, wy das...

"Wissentlich sie allen denen die diesen Brief sehen oder hören lesen daß..." czyli "Niech będzie wiadome wszystkim, którzy to pismo czytają albo jego treść słyszą, że..."

albo

Das czuge richter, scheppen und lantgeheget ding zum Bartenstein dass...

"To oświadczają sędzia, ławnicy i sejmik ziemski w Bartoszycach, że..."

Tolk(yn)owie występujący w dokumencie:

Matthias Tolk von Markelingerode I (ur. ok. 1320? - zm. 1379), prawdopodobnie syn Hansa (Johannesa) Tolkyna (który był bratem Nicolausa Tolkyna, założyciela Lindenau i Breitlinde) i brat Heinricha Sassen (z którym założył wieś Tolksdorf/Tołkiny), wnuk tłumacza Henryka "Lutmodusa" Tolkina z Warmii i prawnuk Bernharda von Markelingerode (który był być może pierwszym przedstawicielem rodziny von Markelingerode w Prusach, bo rodzina pochodziła z Harzu w Saksonii). W książce Krzysztofa Kwiatkowskiego pt. Zakon niemiecki jako "corporatio militaris", cz. 1 na stronie 324 wypisano wzmianki o wszystkich tłumaczach jako usługujących w państwie zakonnym. Wśród nich są następujący tłumacze bałgijscy: Jacob 1289, PU I/2 531; Matthias Sachse 1350, PU IV 628; Macz/Mattis/Matthias 1356-1357-1364, PU V/1 443, 468, 487, 488, PU V/2 510, 550, 560, PU VI/1 243 (= CDW II 354); Hanike Littowe 1375, Perg.-Urk., Schiebl. XXVII, Nr 129 (= edycja: Behnisch 1836, Beilage Nr. 13, s. 510-511); Lenhart von Sparwin 1387, Perg.-Urk., Schiebl. XXVI, Nr 150. Uważam, że Matthias Sachse to ta sama osoba co Macz/Mattis/Matthias Tolk von Markelingerode.

________________________

Matthi(a)s Tolk II (ur. ok. 1360, zm. po 1407; OF 86/1 a i b (lantscheppen); 86/2 (lantscheppen); 86/5 "mit synen wibe und alle synen kindern" 1395; 86/30; 86/31, Laukainien (Liekeim/Nalikajmy?), Schdenyken, Falkinberg), najstarszy syn Matthiasa Tolk v. Merklichenrad jest od pierwszego dokumentu jednym z ławników sądu ziemskiego Iławy Pruskiej w Komturii Bałgijskiej. Wymieniony w dokumencie z 1379 (podział majątku po zmarłym ojcu Matthiasie), a potem jako dziedzic (Erbherr) dóbr w Tolks, Spittehnen i Ardappen w latach 1390, 1400 i 1404. Miał też swoją siedzibę w Blankensee w okolicy Seeburg. Gdy w 1379 zmarł jego ojciec, Matthias zakupił w 1384 od wielkiego szpitalnika (Oberspittler) Ulricha Fricke wieś Reddenau, która wcześniej należała do niejakiego Maraunen. W 1391 widzimy go jako ławnika sądu ziemskiego w Pokarminie (Beisitzer des Brandenburgischer Landgericht). Quassowski podaje (część "T", str. 156), że ten "dzielny i sławny rycerz" (tapfer u. berühmter Ritter) został przez Heinricha v. Plauen razem z wojewodą pomorskim, Otto Machewitzem zaatakowany i złapany w 1407, półtorej mili od Schippenbeil (Sępopola). Spośród jego dzieci znamy przede wszystkim najstarszego syna tego samego imienia, Matza Tolka III. Drugim jego synem był zapewne Niclos Tolk (patrz niżej).

dy witwe vraue (wdowa po Clauco Tolku, który zmarł przed 1395? - OF 86/5 "in vormundeschaft mit eren kindern" 1395). Jej bratem był Thomas von der Heide, który odsprzedał siostrzeńcowi ("syner swester son"), Niczke Tolkowi, "Valkenheyne" oraz "dy mol czu Weder" (OF 86/11)

Berthold Tolk (OF 86/2 "sind geczirg (...) gerichtisluthe waren (...) und Bertold Tolk und Albrecht [von Leiden] Burgermeister zu Landisberg [Górowo Iławieckie] von den anderen teile" 1393; 86/5 "mit synen wibe und alle synen kindern" 1395). W Stemmata genealogica... z 1590 informacja o jego 4 synach i o jego śmierci w 1424.
________________________

Matz Tolk III ["Matts von Tolksdorff der Grosse", "Mattis Tolkyn"], pierwszy syn Matthiasa II, brat Niclosa (OF 86/24 1425 gdy przejmuje dobra w Karschau (Karschow; 86/31), a w 1426 jest ich współwłaścicielem z Albrechtem Karschau; 86/33 1436, 86/51 1450, 86/61 1473). W 1453 pan na folwarku (vorwerke) Tolks (OF 86/53): żona Anna, dzieci: Barbara, Hans, Gritte, Elisabeth. W dobie zmagań krzyżacko-polskich wpierw walczył po stronie Zakonu, a potem po stronie króla polskiego. Chyba on jako wolny w 1448 bierze udział w podpisaniu z Polską pokoju w Rastenburgu - razem z nim jako "ehrbar leute" z okręgu bałgijskiego krewni: Mattias IV i Niclos von Tolksdorff. W 1453 bierze udział w zjazdach rycestwa bartoszyckiego (Związek Jaszczurczy?). Był kapitanem Schippenbeil w 1456. Należały do niego dobra w Tolks, Cromargen i Plegknick.

Niklos Tolk ["Niclosz von Tolksdorff"], drugi syn Matthiasa II, brat Matza III? (OF 86/26, 86/27 1429 "beyden Weysnuren", czyżby Wejsuny?) = Niclos Tolk (?) OF 86/38, 86/51 1450. Czy to on jest "Nicolaus Tolke iudex provincialis districtus Bartenstein" w dokumencie z 1420 (CDW III, 584). Byłby zatem Niclos Tolkyn sędzią ziemskim (lantrichter) w naszych Bartoszycach! Następne informacje pochodzą z 1448 (podpisanie z Polską pokoju w Rastenburgu) - występują tam w ramach wolnych ("ehrbar leute") z okręgu bałgijskiego krewni: Mattias III, Matts IV i Niclos von Tolksdorff.

Niczke Tolk (Tholk), syn Clauko i "dy witwe vraue" oraz brat Caspara i Dyterycha? (OF 86/11 otrzymuje Valkenheyne jako syn siostry Thomasa van der Heyde; 86/13 jako Tholk wraz z Thomasem von Glabunen?) = Nitzsche  (OF 86/26). Czyżby to on był "subditos et vasallos nostros Nitzkonem Tolk et eius Uxorem" z CDW III, 390-391, który otrzymał od kapituły we Fromborku w 1404 wieś Engelswalde? W 1426 wraz z braćmi i kuzynami zapisał klasztorowi augustianów w Reszlu ziemię w Valkenheyne.

Caspar Tolk (Tholk), syn Clauko i "dy witwe vraue" oraz brat Caspara i Dyterycha? (OF 86/26). W Scriptores rerum Prussicarum (II 711) znajdujemy go wśród rycerzy i knechtów, którzy brali w 1412 udział w wyznaczaniu granicy między państwem zakonnym i Żmudzią. Występuje tam też być może jego krewny, zwany Hannike Powirsin (Hans Powerschen? Powiersze to majątek Tolków, którzy są potomkami Bertholda Tolka). W 1426 wraz z braćmi i kuzynami zapisał klasztorowi augustianów w Reszlu ziemię w Valkenheyne.

Dittrich Tolk (Tholk), syn Clauko i "dy witwe vraue" oraz brat Caspara i Niczke? (OF 86/26).
W 1426 wraz z braćmi i kuzynami zapisał klasztorowi augustianów w Reszlu ziemię w Valkenheyne.

Lorenz Tolk (OF 86/17 1418), w 1440 i 145-1453 oraz 1463 był płatnikiem czynszu w Braniewie (ZGAE nr 25, 27) - mieszczanin Braniewa

Jacob Tolksche wittwe (1463, ZGAE 25)

Hans Tolk/Powersen ["Hannike Powirsin] (ur. ok. 1385?) syn Bertholda, brat Petera, Paula, Thomasa i Matthiasa (OF 86/18, Lindenau/Breitlinde, 86/29: żona Anna [Preuk?], w 1422 dzieci: Gritta [?], Katherina, Elisabeth, Bertold, Anna, Benygna, Barbara i niemowlę [Erhard?]). W 1464  był adwokatem z Reszla w procesie przeciwko Zakonowi. Jako Hannike Powirsin znajdujemy go wśród rycerzy i knechtów, którzy brali w 1412 udział w wyznaczaniu granicy między państwem zakonnym i Żmudzią. Pan na Powarschen, Libhausen, Rodenau (gdzie panowie Powarschen wyznaczali proboszcza).

[124668 Hans Tolk (?) v. MERKLICHENRADE, gnt. v. LUSIAN, * circa 1425 (Quelle: Oelsnitz v.d., APGK 1928), auf Powarschen Kr. Pr.Eylau/OP im Ksp. Rednau, seit 1397 in Preußen (Quelle: Quass. T-44 und M-70) (Anm. nach Quassowski: Das Geschlecht v.MARKELINGERODE kam aus der Gegend von Wernigerode im Harz/AN, von dem ein Glied im 14. Jh. nach Preußen kam.]

Mattis Powerschen IV ["Matts von Tolksdorff der Kleine", "Mattis Tolkyn"], rycerz na Warmii, syn Bertholda, brat Hansa, Petera, Paula, i Thomasa (OF 86/36), mąż N. von Baysen, ojciec Martina von Lossainen i Nikolausa Tetingera ("Johann und Albrecht v. Lusien, war 1464 Verteidiger von Rössel gegen den Dt. Orden"), dziadek biskupa Fabiana Luzjańskiego (Martin ożenił się z Elisabeth von Felden i założył ok. 1460 dobra Loßainen w powiecie Reszel - od nich pochodziło nowe nazwisko rodziny v. Loßainen; syn Martina, Hans Tolk zakupił wieś Götkendorf w 1500, ZGAE nr 27). Chyba on jako wolny w 1448 bierze udział w podpisaniu z Polską pokoju w Rastenburgu - razem z nim jako "ehrbar leute" z okręgu bałgijskiego krewni: Mattias III i Niclos von Tolksdorff. Dnia 25 stycznia 1456 spotykamy go w Gdańsku na czele rycerstwa, które oddało hołd królowi polskiemu, Kazimierzowi Jagiellończykowi. Opisany jest tam po niemiecku jako „edeln vnd gestrengen herrn Matth. Tolk, ritter“, a po łacinie jako „strenuus dominus Matth. Tolk, miles“ (tuż koło niego stoi Łukasz Watzenrode, ojciec przyszłego biskupa, wuja Mikołaja Kopernika). W maju tego samego roku jako „herr Mattis Tolk, ritter“ stoi koło Watzenrode („herr Lucas Watczelrade“) po stronie króla w Toruniu. W 1473 opisuje swoje dobra (OF 86/61): „(…) alle meine gutter legendegründe alse mit Namen Newe Tolkßdorf gantz minus sieben huben unde von dissen anderd alse Tolkeß, Lindenau, Keulenburg und den walt Valkenhain, unde die halbe hube heide unde walt bey Bertelsdorff gelegen meinen anteil der mich anrurende ist, mit acker wesewachs streuchern puschern, neiden, weiden, sehenunde fischereyen, mit allen eren grenitzen gerechtigkeiten unde zugehorungen, alse ich die habe gehat". To chyba on był polskim namiestnikiem w Ornecie w 1467 oraz więźniem biskupa Mikołaja Tungena w 1472 (ZGAE nr 25, s 75, 92, 104, 119). Żył jeszcze w 1473. Wg Hannebergera (1590) jego dobra to: "Cragepiaus, Kirsitten, Spalden, Linden[au], Fredeberg, Rosenberg, Radikeim, Lamkeim, Sisnick" W 1490 już nie żyje (Regesta, II 3619), a jego żona jako wdowa wyszła za mąż za Andreasa Scholem. Żyje też jego spadkobierca, Fabian Tolk. 

Peter Tolk ["Tolkyn"], ur. ok. 1387 (?), pan na Kolbiehnen (Kolbiny k. Kętrzyna), syn Bertholda, brat Hansa, Thomasa, Paula i Mattiasa w 1417 spłacił swoich współspadkobierców na dobrach ojcowskich w Lindenau i Breitlinde (OF 86/18). Tymi współspadkobiercami byli jego brat Hans i pozostali bracia oraz prawdopodobnie jego szwagier Hans Boxen (wł. Bochsen), którego roszczenia Peter spłacił w 1440 (86/21, Lindenau/Breitlinde). Mąż Barbary i w 1430 właściciel "von der gutt wegin sy seyn colmisch ader megdeburgisch also Sisdenyke, Laukaym (Liekeim/Nalikajmy?), Soedenberg, Rossenberg, które spłacił swoim braciom Hansowi i Mattisowi (86/29, 86/52). Wymieniony też w dokumencie CDW V, 256 z 1428. Razem z kompanem, rycerzem Filipem z Bezled (Philips von Bezleyden) dołącza do Związku Pruskiego w 1440. Piotr był pierwotnie panem na majątku Kolwiny (Kolbinen), a w 1440 siedzi na Powierszach, które przejął zapewne po bracie Janie (Hans v. Prock). Piotr oprócz swojej aktywności politycznej w Związku Pruskim, znany jest też z walki przeciw Husytom. Jego synem był mieszczanin reszelski, Gregor Tolk. [znajduję go też w Handfestensammlung der Komturei Brandenburg, k. 190, str. 438 w dok. pdf., w przywileju z lat 1470-77 jako liebe und getreue Peter Pobersche - jest tam właścicielem wsi Robitten, dziś Robity]

Paul (Pawil, Pauel) Tolk ["Tolckyn", "Pewers"] (OF 86/33, Pakarwen, Raddenaw 1436). Paul Tolk został sołtysem wsi Rodnowo. W OF 86/45 wsie Platmedyen, Wangeniten, Jedeliten, OF 86/52 (Henneberger podaje w 1590 dobra: Plottmedien bei Balga, Wangnitte, Jedenlitten). Przez dziedziczenie i późniejszą wymianę dóbr powiększył w 1435 swoje posiadłości w Tengen (k. Brandenburg) o 10 łanów i 15 mórg (OF 86/32), a począwszy od tego roku aż do 1438 dzięki nadaniom ze strony Zakonu rozszerzał wciąż swoje główne dobra (Ostpr. Fol. 157/410 i Ostpr. Fol. 156/247; był chyba właścicielem dóbr w Maraunen), tak że w 1446 dokonał zakupu większych dóbr (OF 86/45). W XVII wieku spadkobiercą Paula Tolka był Melchior von Gröbenn („Hat eine verschreibung über ein Huben waldes In der Sparwangen gelegen, zu Cöllmischen Rechten, Geben Johann Bemhaußen, Compthur zu Brandenburgk ao. 1435 Item hat eine verschreibung über frey Bauholz Im kleinen frisching Zum Hoff Tengen genandt, Geben Johann Bemhaußen, Compthur Zu Brandenburgk ao. 1438” [w:] Einwohnerlisten aus dem Kreise Heiligenbeil Teil I, Erster Halbband 1601-1690, str. 1). Mülverstedt pisze: „(…) am Dienstag nach Duminici 1450 fand zu Bartenstein ein Bertrag zwischen Herrn Nickel v. Sparweyn und Paul Tolcks anders Pewers (d. h. Powarsche) genannt, sowie des Erstern Sohn Michael v. Sp. statt wegen des Guts Pokarbcn, das Lorenz v. Pröck dem Paul Tolck für 210 Mark verkauft hatte, welchen Kauf der Eemann der Wittwe des v. Pröck. Michael v. Sparwein, anfocht, jedoch das Gut dem Paul T, cedirte. [S. Hochmeisterl. Registrant IX k. 260]”. Sto lat później w Tengen spotykamy w dalszym ciągu Tolków. W 1533 w kościelnym spisie wizytacyjnym komornictwa barciańskiego i pokarmińskiego wśród sołtysów znajdujemy w chełmińskiej wsi Tengen Mertena Tolcka („Merten Tolck zu Tengen”, Kirchenvisitation Barten, Brandenburg 1533-43, Ostpr. Fol. 1272, str. 217v). W Spisie podatku przeciw Turkom (Türkensteuer Brandenburg, Kreuzburg, Friedland – Ostpr. Fol. 911A 4, Bl. I, str. 134r) w miejscowości Tengen (należącej do „Fraw Prockin”) w późniejszym powiecie Heiligenbeil mieszkali już w 1540 dwaj mężczyźni o nazwisku Tolcke i Junge Tolcke (Tolcke to zapewne sołtys chełmiński Merten Tolck). Czy byli oni potomkami Paula Tolka? W latach 1601-1602 i później dalej spotykamy w Tengen przedstawicieli rodu Tolk (inaczej Tolke): Franz Tolk (1602), Joachim Tolk (1607; Jochim Tolck w Brandenburgische Amtsrechnung, 1601-1602, str. 51v), Merten Tolk (1631). Tengen w latach 1738-1820 należało do rodu Tettau-Kinsky. W tej samej okolicy w Hanswalde spotykamy od XVI w. Tolkienów, np. 1654 Christoph Tolckin, krawiec. 

Thomas Tolk, syn Bertholda, mąż Kyrstiny (OF 86/31) brat Hansa, Petera, Paula i Matthiasa (OF 86/17 1418, 86/18).

schwester Elisabeth (OF 86/29), żona Hansa von Bochsen
________________________

Gregor Tolk, syn Petera (wyżej), Bürger zu Rosel 1438, dobra w Breitlinde i Lindenau (OF 86/36), 1439 dobra w Gudenyke (OF 86/39). Jego córka wyszła za mąż za Gregora Kalneina i tym samym dobra Tolkynów w Lindenau i Breitlinde przeszły w ręce rodziny Kalnein (w XVIII w. byli oni dziedzicami Kilgis i Sollau k. Kreuzburga, w której to okolicy Tolkienowie byli dziedzicznymi sołtysami chełmińskimi wsi Globuhnen). Jeszcze w 1653 Albrecht Kalnein był właścicielem obydwu wsi.

Czyżby to on był wzmiankowanym w 1486 komornikiem Labiawy (Kämmerer zu Labiau), świadkiem pewnego zapisu dóbr koło Tilsit dokonanego przez komtura Ragnit, Christopha v. Aufseß dla Hansa v. Perschkau? Nie, ponieważ Gregor Tolk, syn Petera, zmarł w roku 1444.

The Tolkiens' coat-of-arms (according to the family tradition)

My friend, an artist Nimwen, has prepared for us a version of the Tolkiens' coat-of-arms according to J. R. R. Tolkien's drawing depicted in my last post ("The Tolkiens' heraldry: tradition and reality"). I am still very much interested in your opinions, ideas, theories concernign these arms:

Gregor Tolk(ien) (zm. 1444) Pierwszy mieszczanin w rodzie

Reszel na mapie sztabowej z 1865

Pieczęć Petera Tolk(yna), 1440

W tym wpisie zbieram wszystkie informacje na temat Gregora Tolkyna (zm. 1444), syna rycerza Petera Tolkyna von Merklichenrad, pana na Kolwinach. 

Syn Petera Tolkyna (patrz tutaj), Gregor Tolkyn, mieszczanin (Bürger) w Reszlu (Rößel) wymieniony został w 1438 roku ("Gregor Tolk, burger von Rosyl"), gdy od osób opisanych jako Niclus Bogzyn i Ernst von Peterswalde nabywa dobra Lyndenaw i Breithelynde (czyli Lindenau i Breitlinde) – Quassowski opisuje źródło jako: a.Ord.Tal.86, Bl. 36 – chodzi o OF 86/36, patrz niżej – i.Guttzeit, Lindenau, S. 148). zrzekł się spadku po babci, Adelheid, i zapłacił mu za to jego kuzyn, Nicholas Boxing i jego szwagier Ernst von Peterswalde. Po śmierci Gregora w 1444 roku majątek ponownie miał być podzielony. Jeden z jego zięciów dał się spłacić. Pozostałymi spadkobiercami byli Ernst von Peterswalde, nieletnie dzieci Gregora i jego zięć, Georg Kalnein (OF 86/43). Co najciekawsze, hrabiowie Kalnein byli w czasach krzyżborskich Tolkienów z Globuhnen i Krzyżborka, bezpośrednich przodków J. R. R. Tolkiena, właścicielami ziemskimi tych okolic, dowódcami Tolkienów służących w pruskiej armii i patronami krzyżborskiego kościoła. Kalneinowie potwierdzili swoją własność Lindenau i Breilinde w 1653.

"Gregor Tolk burger von Rosyl", 1438 (OF 86/36)

Christian Tolkien (1706-1791) in the artillery uniform

For further reading see:

• "Tolkien's ancestor was a Feuerwercker or an ordnance technician (1770)"
• "Christian Tolkien i John Benjamin Tolkien. Życiorysy uzupełnione",
• "Towarzysze Christiana Tolkiena.  Kompania Artylerii Garnizonu Gdańskiego (1735–1755)", 
• "Ogniomistrz Tolkien. Christian Tolkien (1706–1791) w Garnizonie Gdańskim"

Would you like to see how the uniform of J. R. R. Tolkien's great-great-great-grandfather looked? How Christian Tolkien (1706-1791) looked as an artillerist of the Garnison Danzig (Gdańsk Garrison)? Mr Jan Czop prepared this drawing with the Gdańsk uniforms (Gdańsk soldiers served their town and served Polish kings):

Drawing by Jan Czop
On the left a cannonier from the Company of Artillery in Gdańsk (1752)

Drawing by Jan Czop

For the Facebook page of today's Gdańsk Garrison see here. Gdańsk has a wonderful reconstruction group. See the photos:

Photo by Garnizon Gdańsk

Photo by Garnizon Gdańsk

Photo by Garnizon Gdańsk

The Tolkiens' heraldry: tradition and reality

NOTE: About the historical coat-of-arms of the Prussian Tolkien family read here: "Tolkien - a noble family in Prussia" and "Tolkyns' seal from the 15th century found!", but especially here: The Tolkien Heraldry | Demi-Griffin as a sign of the Tolkien Family! (2021)

The genealogical trees at the end of the Red Book of Westmarch
are a small book in themselves, and all but Hobbits would
find them exceedingly dull. Hobbits delighted in such things,
if they were accurate: they liked to have books filled
with things that they already knew, set out fair
and square with no contradictions.

–J. R. R. Tolkien, The Lord of the Rings, "Prologue"

It is how more or less looks the coat-of-arms from The Book of Ishness

 

In  his letter from 1951 (by courtesy of the Tolkien Estate see: "Unknown letter by J. R. R. Tolkien on his ancestor from Poland! (1951)") J. R. R. Tolkien wrote to Mrs Florence Tolkien (neé Zetterstrand), the wife of Charles Embury Tolkien, 1883-1961):

«The tradition that the eldest son was always called Johann or John which returned to me because my eldest uncle John Tolkien the sailor had no sons; and he had tradition of the family arms. The latter was said to be or have been – a blue shield with two gold chevrons and 5 gold stars three above and 2 below. The crest a half-griffin. I do not describe them in technical heraldic language as they are uncertain (and German in any case). The crest is given from an impression of my father’s seal; The motto is said to have been ‘Fest und Treu.’»

For the first time in the sources we find a mention of the Tolkien family tradition concerning their coat-of-arms. J. R. R. Tolkien wrote that this tradition was transmited to him by his half-uncle, John Benjamin Tolkien IV.

"my eldest uncle John Tolkien the sailor"

Who was J. R. R. Tolkien's half-uncle? According to my research  (see: "Four Johns Benjamins: watchmaker, gentleman, music-seller and freemason")

John Benjamin Tolkien IV (January 1845, Birmingham – October 1883, Camberwell) was a pianoforte tuner, a music dealer in Birmingham, a newspaper reporter in London, even a freemason (as a Senior Warden in the Lodge of Perseverence in Halesowen, Worcestershire in the years 1871–1881), and according to J. R. R. Tolkien a sailor (in 1868 his wife gave birth to their daughter "at sea").

He was a half-brother of Arthur Reuel Tolkien, J. R. R. Tolkien's father. His father was John Benjamin Tolkien III (1807–1896) and his mother was Jane Tolkien, neé Holmwood (1806–1854). In his childhood he lived with his parents at Porland Villa, Aston (Birmingham). In the age of 6 he was a "scholar at home". His father, J. R. R. Tolkien's grandfather, was a music seller at 70 New Street, Birmingham.

In the age of twenty John Benjamin Tolkien IV moved to Newington, Southwark (he lived at Lorrimore Rd) and on 24 December 1865 in St Mary Anglican church in Newington he married Agnes Marion Tyrrell, a daughter of a gentleman William Tyrrell. Newington was a place where an earlier John Benjamin lived too. John Benjamin Tolkien II (1788–1859), a gentleman and a Moravian Brother, married Elisabeth Frances Carter in the same St Mary church in Newington and lived at 22 Newington Place until 1840 (next he moved to Clifton, Bristol).

Between 1865 and 1871 the Tolkiens must have been on sea, and John Benjamin IV must have been a sailor if his only daughter was born aboard.

Our John Benjamin IV moved to Handsworth in 1871. He lived with his London wife Agnes and with a daughter, Beatrice Tolkien ("born at sea" in 1868) at 1 Limegrove near Finch Street (now Road) in Handsworth. He is described as a music seller and tuner, but in the years 1871-1881 we find him also as a freemason (I suppose that his father, John Benjamin Tolkien III, J. R. R. Tolkien's grandfather, was a freemason too; see "Four Freemasons in the Tolkien family").

From 21 March 1871 to 1881 he was a member (Senior Warden) of the Lodge of Perseverance (No. 573) in Halesowen, Worcester. He (or his father John Benjamin Tolkien III) composed a masonic hymn United Ever.

Tolkiens and Tyrrells (from St Mary, Newington parish books)

"He had tradition of the family arms..."

J. R. R. Tolkien in his letter described the coat-of-arms of the Tolkien family according to the tradition of his half-uncle. Presented to us for the first time it is as follows:

The latter [the arms] was said to be or have been – a blue shield with two gold chevrons and 5 gold stars three above and 2 below. The crest a half-griffin. I do not describe them in technical heraldic language as they are uncertain (and German in any case). The crest is given from an impression of my father’s seal; The motto is said to have been ‘Fest und Treu.’»

I can try to describe this coat-of-arms in the heraldic language:

Arms – Azure, two chevronels between five mullets or, is borne by the name of Tolkien
Crest – A demi-griffin [or?]
Motto – "Fest und Treu"

And in German blazon:

In Blau, zwei goldener Sparren, begleitet von 5 fünfstrahligen goldenen Sternen (3,2)

It seems that J. R. R. Tolkien composed his coat-of-arms of three elements:

1. a shield according to the description of his half-uncle,
2. a crest from his father's signet ring (?),
3. a motto which "was said to have been 'Fest und Treu'".

There is a drawing by Tolkien of the same coat-of-arms in the Bodleian's archive (it was never published and it is generally not known among the Tolkien scholars). First informed me about its existence a Tolkien scholar and my collegue, Denis Bridoux. Mrs Catherine McIlwaine, a Tolkien archivist at the Bodleian Library has informed me that it is: Oxford, Bodleian Library, MS. Tolkien Drawings 88, fol. 34 which belongs to loose drawings from The Book of Ishness from 1911-1928. This drawing is undated and the verso is blank. The meaning of this drawing was not known until my discovery and the publication of J. R. R. Tolkien's letter from 1951 (see above). The shape of that arms generally matches what the letter says. The only difference is that there are four five-pointed stars above the chevrons and two below. The top of the shield is not flat, but divided in two inward turning curves. Between the griffin and the shield there is a crown like in German heraldry (the so called "older crown of nobility" – see here). Tolkien's drawing resembles the arms reconstruction made by Nimwen from Poland (see the drawing above and below).

Interpretation

In English tradition chevrons with mullets (five-pointed stars) but with different colours were heraldic devices of the families of Columbine, Davy of Devonshire, Davies of South Wales etc. (see A Display of Heraldry by William Newton, London 1846, p. 179, see here). In Germany I couldn't find a Wappen like this in any German Wappenbuch. A coat-of-arms a little bit similar belonged to the family Neumann:

"Neumann – Schild mit Schildeshaupte. Im purpurnen Schildeshaupte die goldene preussische Krone. Schild der Länge nach getheilt: rechts in Silber ein einwärts gekehrter blauer Greif und links in Blau drei, 1 u. 2 goldene Sterne. Unter dem Schilde schwebt ein mit dem Spruche: Fest und Treu bezeichnetes Band. Adelsstand des Kgr. Preussen. Diplom vom 18 Octob. 1861 für den Rittergutsbesitzer und Landes Aeltester Gustav Robert Neumann auf Sprottischdorf und für den Rittergutsbesitzer und Landes Aeltesten Heinrich Wilhelm Neumann auf Wichelsdorf in Schlesien.

We can see a crown (a golden Prussian crown), a griffin, golden stars on the blue shield and the motto: "Fest und Treu". The nobility of Neumann belonged to the noble class of Kingdom of Prussia. The goods in Sprotischdorf and Wichelsdorf belong now to Poland. They are now called Henryków near Szprotawa and Wiechlice in Lower Silesia (Dolny Śląsk). We know now that the Tolkien family came to London from Polish town of Gdańsk (former Danzig). I have also tried to find a similar arms among the heraldry of that place. In the book Herby patrycjatu gdańskiego (Wappenschilder des Danziger Patriziats) by Mariusz Gizowski there is not a coat-of-arms like this. In Gdańsk we can find only three heraldic devices with a griffin: arms of the Bostacus family, of the Remmersons and the Behms. I didn't find John Benjamin Tolkien's arms in the Gdańsk heraldry.

Possible influence

Tolkien's drawing comes from about 1914. Tolkien's description comes from a 1951 letter. Professor Tolkien claimed that the arms were his half-uncle's tradition. Maybe John Benjamin Tolkien IV, a freemason, devised his emblem by himself? Maybe a source was the Tyrrell's coat-of-arms and the German traditions of the family (together with the motto of Prince Albert: "Fest und Treu"?). If his father-in-law, William Tyrrell as a gentleman belonged to the Tyrrell nobility, he could use these arms:

We can see two chevrons like in the arms of John Benjamin Tolkien. Maybe J. R. R. Tolkien's half-uncle added stars (six of five), different colours and a motto known from Prince Albert (Prince Albert of Saxe-Coburg and Gotha), from the prince's coat-of-arms:

Interesting is also coat-of-arms of Father Francis Xavier Morgan who took over custody of John Ronald and Hilary Tolkien after their mother's death. Father Morgan belonged to the Welsh nobility (see here) and his arms were:

Chevrons from Tyrrells, motto from Prince Albert, and griffin from Father Francis Morgan? It would be too easy. I believe that thanks to this text I will find your support and we will resolve the mystery of this coat of arms.

J. R. R. Tolkien's stars

 *     *     *

And in the end... Eleni, tulca, voronwë, estel... Stars and "Fest & Treu". Do you think that the starry emblem of the Tolkien family and the motif of perseverance, sturdiness and faithfulness could have an influence on J. R. R. Tolkien's Legendarium? He drew his arms in the Book of Ishness, in the beginning of his mythopoeia!