sobota, 15 września 2018

Tolkienowie w Prusach Książęcych: kelmerzy i kwerulanci

O! Czytam właśnie Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa Stanisława Salmonowicza i zdobyłem w końcu w języku polskim odpowiednią terminologię i kontekst do opowiadania o przodkach J. R. R. Tolkiena z XVI i XVII wieku!

Pierwsi Tolkienowie (jeszcze jako rodzina rycerska Tolk vel Tolkyn) w XIV i XV wieku związani byli z drobnymi majątkami w Barcji i Natangii, ale ich ślady znajdujemy też w Sambii, wokół Królewca. Tymczasem Tolkienowie w XVI wieku to już wyłącznie typowa dla dawnych Prus warstwa społeczna tak zwanych wolnych (niem. frey, frei), inaczej kelmerów (od niem. kölmer, kölmisch) począwszy od Tewesa Tolkina z majątku Legitten (patrz tutaj). Po prostu rodzina przeobraziła się w rodzinę kelmerów, gdy główna gałąź rycerska wymarła w XVI wieku (a majątek przejęli spadkobiercy z rodu von Tettau). Salmonowicz pisze o kelmerach jako o wolnych chłopach osadzonych na prawie chełmińskim, stanie pośrednim między szlachtą i chłopami (w Polsce taki stan nie występował). Wolni, inaczej kelmerzy powstali z osadników, którzy nie uzyskali uznania swoich praw szlacheckich (albo je stacili – jak Tolkynowie), otrzymali natomiast indywidualne przywileje wywodzące się z prawa chełmińskiego. Powinnością wolnych była służba zbrojna na rzecz zakonu krzyżackiego, a później władzy książęcej (najczęściej konno w lekkiej zbroi). Wolni posiadali większe gospodarstwa od chłopskich, tworzyli często całe wsie zobowiązane do służby wojskowej. W języku staropolskim "wolni" odpowiadają określeniu "ziemianie".

Gdy w 1614 spotykamy w Krzyżborku (Kreuzburg) pierwszego Tolkiena, Friedricha, to jawi się on ta jako zwolennik tzw. kwerulantów. Kwerulanci u Salmonowicza to stronnictwo pragnące bliższego związania księstwa z Polską, zapewnienia swobód stanowych według wzorów polskiej szlachty i niedopuszczenia do rządów brandenburskich w księstwie (str. 37). Kwerulanci wyrażali głównie interesy drobnej szlachty i wolnych chłopów chełmińskich, czyli kelmerów, którzy obawiali się wzmocnienia władzy książęcej. Friedrich Tolkien odmawiając złożenia przysięgi nowemu władcy Prus w Krzyżborku w 1614, jawi się nie tylko jako kwerulant, ale też obrońca ortodoksji luterańskiej (nowy władca był kalwinem). Tolkienowie opowiedzieli się już wcześniej za zwierzchnictwem polskich królów, gdy w czasach Związku Pruskiego w XV wieku stanęli na czele buntu przeciw Zakonowi w ziemi bartoszyckiej.

poniedziałek, 10 września 2018

Tolkiens from Bärwalde (Wargen parish)

I dedicate this post to Prof. Günter-Ulrich Tolkiehn 

Lutheran church in Wargen, East Prussia
I would like to present a branch of the Tolkien family from a little settlement Bärwalde in Wargen parish in East Prussia (west of Königsberg; today Весёловкa). I am interested in this family because (1) these Tolkiens were also the schulze like the Tolkiens from Kreuzburg, the ancestors of J. R. R. Tolkien (see here), and (2) they are ancestors of Prof. Günter-Ulrich Tolkiehn from Germany, a man whom I am thankful for the first information in my #TolkienAncestry research (read about it here).

Bärwalde
On 8 October 1760 in the church in Wargen there was a wedding ceremony. Friedrich Tolkiehn ("ein Müller und Erb...chter der Berwaldschen Wind-Mühle, des [...] Christoph Tolkiehns, eines Arendatoris in Rogahnen (k. Heiligenwalde), Arnauschen Kirchvaters [...] Sohn"; kirchvater was a 'warden of a church' [see here], here the church in Arnau) got married with Maria, daughter of George Langhancke. Friedrich and Maria had one daughter, Loisa Charlotta Tolkiehn (Tollkien). Friedrich Tolkiehn (Tolkien) died in 1762 and was burried in Wargen. His family was spelled in the Wargen church as Tolkien and Tolkiehn.

Wedding of Friedrich, son of Christoph Tolkien (1760)
Funeral of Friedrich Tolkien (1762)
Professor Tolkiehn from Germany wrote to me: 
Our knowledge about my family’s male ancestry line goes back only to 1701, when one Tolkien, reportedly from the region of Insterburg (east of Königsberg), married into the family Kayser, the mayors of Bärwalde (Весёловка, west of Königsberg). He became mayor there and also eight generations of his offspring after him. In the 20th century there was no male offspring, so that the last mayor of Bärwalde from 1928 to 1945 was Paul Fleischer, married to Lotte Tolkiehn. The family also spread out to other locations in that area (e.g. Wargen, Hortlauken), where the name persisted. However, most documents from the times before 1945 were lost, when the red army invaded the area.
According to my knowledge it was a little bit different: on 17 April 1744 Johann Heinrich Tolkien (I) (born in c. 1714; his family name was spelled in the church documents as  Tollckiehn 1747, 1750, Tollckin 1752, 1755, Tolkien 1760), son of Christoph Tolkien, "Arendator in Heiligenwalde" (?), got married with Anna Dorothea Käyser (spelled Kaeyserin, Käyserin, Keyserin), daughter of Johann Keyser, "Schulz in Beerwalde" and "Wargische Kirchvater" (kirchvater was a curator ecclesiae, aedilis sacer, oeconomus ecclesiae)! Earlier in 1727 a Dietrich Keyser was a "Schulz in Beerwalde" and "Wargische Kirchvater" and his son was a Michel Keyser.

This is how the Tolkiens became the mayors of Bärwalde! Wedding of J. Heinrich Tolkien in 1744

Johann Heinrich Tolkien was later referred as Wirth (1747) or Schulz (from 1750) in Bärwalde (but also a Collmer in 1811). One of his sons was Johann Heinrich Tolkien (II), 1755–1813. Johann Heinrich Tolkien I was a brother of the wind-miller, Friedrich Tolkien (see above) and Friedrich was present as one of godfathers during the baptism of Johann Gottlieb Tolkien (1760–), Heinrich's (I) son. If so, his father came from the area east of Königsberg, from the parishes of Heiligenwalde and Arnau (where many many Tolkiens lived in those times; I am sure we can find more ancestors in the parish books from Heiligenwalde and Arnau)*.
Birth of Johann Heinrich Tolkien (II) in 1755

Friedrich Tolkien present during the baptism of Heinrich's son (1760)
According to my knowledge the line of the Schulze in Bärwalde was as follows:

Johann Heinrich Tolkiehn I (c. 1714–), wife Anna Dorothea Käyser, children:
Johann Friedrich (1747–), Anna Barbara (1750–), Anna Louisa (1752–), Johann Heinrich Tolkien II (1755–1813), Johann Gottlieb (1760–) [schulz in the years c. 1744–1784]

Johann Heinrich Tolkiehn II (1755–1813), wife Regine Linck, children: Johann Gottlieb (1784–1788), Anna Barbara (1786–), Johann Friedrich (1789–), Maria Elisabeth (1790–), Johann Heinrich Tolkien III (1795), Gottfried (1803–) [schulz in the year c. 1784]

Johann Gottlieb Tolkiehn (1760–), brother of Johann Heinrich, wife Louise Charlotte Schulz. Gottlieb was a schulz in the years 1784–1812 [schulz in the years c. 1784–1812]

Johann Heinrich Tolkiehn III (1795–1858), wife Barbara Elisabeth Danneberg, children: Johann Heinrich (1831–1832), Johann Heinrich Tolkien IV (1835–1920), Carl August (1839–) [schulz in the years c. 1809–1857]

Johann Heinrich Tolkiehn IV (1835–1920), wife Frederike Amalie Kantelberg, children:  Johann Friedrich (1858–), Gustav Heinrich (1861–), Franz Karl Ferdinand Tolkien (1866–1907). [schulz in the years c. 1809–1857]

Franz Karl Ferdinand Tolkiehn (1866–1907) wife Therese Maaß [schulz in the years c. 1907]

Therese Tolkiehn, geb. Maaß [schulz in the years c. 1907–1928]

Paul Fleischer, wife Lotte Tolkiehn [schulz in the years c. 1928–1945]

__________________________

* From the church books from Arnau and Heiligenwalde we know that there was Christoph Tolckin, born c. 1680 in Heiligenwalde, son of Chrispin Tolckin, "Baursmann in Conradtswald" (b. 1632). His brother was Jacob Tolkien, who also moved to the area of Heiligenwalde (to Waldau).

This Chrispin was a son of Crispin Tolckyn von Conratswalde (born c. 1595). I have not found any link between these Tolkiens from the area of Arnau and Schoenwalde and the Tolkiens from the area of Kreuzburg. I suppose all of them are descendants of the knights and free farmers Tolkyns/Tolkins/Tolks from Middle Ages (Tolksdorf, Tolks).

All about Christoph Tolkien from Heiligenwalde from Patrick Plew book on the families from Heiligenwalde