1260: first trace of the Tolkien family in Prussia!

I want to thank dr hab. Radosław Biskup
for his help in obtaining the documentation for my research
of the history of mediaeval Tolkien family in Prussia.

Rps 54/III (Toruń) Di Kronike von Pruzinlant
A fragment with Milgede

ûf der burc sô kûne ein man,
der dâ torste in bestân
mit kampfe sundir helfe pflicht.
Und dô Milgede dî geschicht

'There was a man called Miligedo in the castle at this time who was so strong, manly and bold (kûne), and so brave in the battle that the Prussians regarded him as equal to half the garrison in the castle (...)'

This story is maybe not so epic as the narration of the Silmarillion but it is also dramatic. And it tells about an ancestor of J. R. R. Tolkien! Its language is very interesting! It is Middle High German (MHG) used by J. R. R. Tolkien's ancestors from Prussia in the fourteenth century. The rythm of Nikolaus von Jeroschin's (circa 1290-1341) poetry is very similar to Tolkien's A Elbereth Gilthoniel (so called ann-thennath in Sindarin). This is Di Kronike von Pruzinlant ('The Chronicle of Prussian land' - whole poem in MHG can be found here) and it was dedicated to the patron saint of the Teutonic Knights, the Virgin Mary, and expanded upon the earlier work of Peter of Dusburg. Thanks to my most recent discovery in the old documents from the State of the Teutonic order (enclosed in the Preußisches Urkundenbuch) we can say that this story is a part of the history of the Tolkien family. Let us start with the year 1254 and the story of the Great Prussian Uprising (1260-1274, see here). The major revolt began on September 20, 1260...

Dî Samin einen houbtman
kurn, der hîz Glande;
dî von Ermelande
Glappin in ûzweltin;
zu hergrêven zeltin
Auctume dî von Pogezên;
dî Nattangin sach man gên
an Heinrîche, der Monte hîz;
der Bartin dît sich vorlîz
an einen, der hîz Diwan,
daz der solde sî vorstân.

As the uprising was spreading through Prussian lands, each clan chose a leader: the Sambians were led by Glande, the Natangians by Herkus Monte, the Bartians by Diwanus, the Warmians by Glappe, the Pogesanians by Auktume

Ouch sach man von dem Rîne,
von Sachsin, von Duringin,
von Mîsin sô her swingin
und von landin manchirwein
manchin ellinthaftin dein
von gravin, rittirn, knechtin,
dî dâ woldin vechtin (...)

'Many bold warriors, counts, knights and their knechts arrived from Rhineland, Saxony, Thuringia, Meissen and from many diffrent lands.' German princes and knights came to Prussia to help defending Christian faith... And in 1260 during the siege of the castle Bartenstein (today's Bartoszyce in Poland)

Milgede der valscheit irschrac,
want er nicht zurucke
immochte ûf gelucke.
Dî vart er nâch dem kempfin wûc
und in an dem loufe slûc,
daz er tôt dâ ligin bleib (...)

See the English translation of this story by Mary Fisher:

Miligedo was a hero of the defence of the castle of Bartenstein which lasted for four years. Finally he was killed but before it many Prussians and Germans joined him. About 75 years later descendants of these people were rewarded with goods by the Teutonic Order. What was my discovery of the last month was that the Primus Gentis of the Tolkien family in Prussia was a knight who joined Miligedo in circa 1360 in Bartenstein (today's Bartoszyce). His name was Bernhard von Markelingerode and he probably came to Prussia together with his count or prince of Saxony in the beginning of the Prussian uprising (c. 1260). His son was Heinrich Tolkin (such form in 1306, CDW I, 137), a negotiator and translator of the bishop of Warmia, and his grandson, Johann Tolkyn (this form in 1339 in PU III Nr. 224) received many lands in reward for Bernhard's military help agains Hercus Monte ("Heinrich Muriche"). General note: the form Tolkin/Tolkyn is earlier in the sources than the form Tolk.

Bartenstein (Bartoszyce) by Ch. Hartknoch (17th c.)

Let us move to the year 1339. According to the privilege found in the Preußisches Urkundenbuch (PU) III, p. 183-184:

„(…) fidelem adhesionem dilecti nostri quondam Millegeden, quam nostris fecit fratribus ad ipsos relictis bonis suis uxoreque et pueris declinando eisque constanter et fideliter adherendo, dum transactis temporibus Henricus Muriche et universi Prutheni ac Sambite a christiana fide prophannasent et contumaciter apostotassent” etc.

„Item sub premisso tenore et forma per omnia ut prefertur, pretermissa tantum narracione principii de apostasya Pruthenorum et adhesione Milgeden sonat privilegium Mathie et Iohannis dictorum Sachsen, quibus damus viginti mansos et undecim iugera in campo Korken necnon quadraginta mansos in campo Gawsislawsks sub omnibus clausulis” etc.

it is about making the land grant in the Bartenstein region to Mathias and Johannes called Sachsen [they were called Tolkin/Tolkyn in other documents] for their ancestor's joining Miligedo in his fight against "apostasya Pruthenorum" during the uprising of Herkus Monte ["Hercus Muriche"]

Some Prussians and some Germans who did not join the 1260 pagan Prussian uprising were rewarded. The Teutonic Order made the land grants to their descendants. The land given to them lay in the region of Bartenstein. And so Matthias and his father, Johann called Sachsen received the land in Gawsislawks (or Gausilauken) and in another grant the land in Kirschitten and Grositten which later became the center of the goods of the noble Tolkien family (in Middle High German spelling: Tolkyn). According to my research but also according to the author of the Preußisches Urkundenbuch Sachsen ('Saxon') is alternative name of the Tolkyn (Tolkien) family:

In fact it was a Saxon family called von Markelingerode (and later Merklichenrad; Markelingerode lay very close to Wernigerode in today's Sachsen-Anhalt) which in Prussia can be found under the following names: Sachse (or Sachsen), Tolk (or Tolkin, Tolkyn), von Powarschen and von Loßainen. According to my research the family of J. R. R. Tolkien may be descended from this noble Tolkien family (in fact the unbroken line of J. R. R. Tolkien's ancestors uncovered by me reaches the beginning of the seventeenth century and the town of Kreuzburg in Prussia; the earliest proved ancestor of the Professor was Michel Tolkin, c. 1625-1701 from Globuhnen and Kreuzburg).

And below a song in Middle High German (Polish readers know the song called Tamdaradei from the movie Krzyżacy):

Ursula K. Le Guin's roots in Poland!

[Update from 22 August 2019: I have made a deeper investigation of the genealogical data and the results are different than in the original post. See that we have now Michael Friedrich Krakau in place of Augustus Philemon Krakau...

Krakau Family, the Protestants in Poland [?]

|

Pastor Michael Friedrich Krakau
(b. in Poland, fled to Altenburg, Germany?)

(1744, Poland? - 1819, Altenburg)
|

Pastor August (Leberecht) Krakau Sr.
(1794, Altenburg - 1836, Ohio, USA)
|
Austin L. Kracaw
(Augustus Leberecht Kracaw Jr.)
(1832 - 1886)
|
Charles Emmett Kracaw
(1857 - 1918)
|
Theodora (Kracaw) Kroeber
(1897 - 1979)
|
Ursula Kroeber Le Guin

(1929 - 2018)

The original post from 21 August 2019 is as follows...]

Ursula K. Le Guin on the knees of Alfred Louis Kroeber;
sitting Theodora Kroeber-Quinn with Karl, Cliffton and Theodore

Usually I study the #TolkienAncestry. Today I want to make a big jump into the #LeGuinAncestry! This Polish ancestry of Ursula K. Le Guin seems to be very alike J. R. R. Tolkien's ancestry in Poland. Why? Both writers among their ancestors have Lutheran, German-speaking citizens of the Polish-Lithuanian Commonwealth, who fled Poland in circa 1770 partly because of the religious reasons!

Census 1910: in one document Charles Emmett Kracaw, his daughter Theodora and his father
Spis ludności 1910: w jednym dokumencie dziadek Ursuli Le Guin, Charles Emmett,
jego córka Theodora i jego ojciec [Ancestry.com]

According to the material found on the Ancestry.com (here) the oldest known ancestor of Charles Emmett Kracaw, the father of Ursula K. Le Guin's mother, Theodora Kroeber, neé Kracaw, was an Augustus Krakau born in Poland in c. 1754 (very much like J. R. R. Tolkien's great-great-grandfather, Johann Benjamin Tolkien who was born in Polish Danzig/Gdańsk in 1752). Krakau is a German form of the Polish place-name Kraków (Kraków is a historical capital city of the Kingdom of Poland, but also a place-name near Gdańsk - today's Krakowiec). Augustus Krakau fled Poland to Altenburg, Saxony Germany for religious freedom (in the 18th century Poland there was a pressure on the Protestants, see eg. here). He married and had two children, a son Augustus Krakau (b. ca 1774 in Altenburg, Saxony, Germany) and a daughter. [We know this all from the following sources: (1) letter to Cecelia Colaw from Kathryn Kracaw (Duttweiler) 7 Feb 1961, (2) letter to Nora Kracaw (Said) from Ida May Kracaw (Converse) Nov 1937, (3) Augustus Krakau History, Lola Higby.] 

Wikipedia tells such a story:

Theodora Covel Kracaw was born on March 24, 1897, in Denver, Colorado, and lived there for her first four years. She grew up in the mining town of Telluride, where her parents, Phebe Jane Kracaw (née Johnston) and Charles Emmett Kracaw, were owners of a general store.^[1][2][3] According to her family, Charles' family were recent Polish migrants who had come to the US via Germany and England, while Phebe had grown up in Wyoming. Theodora was the youngest of three Kracaw children; she had two brothers, five and ten years years older than she was.^[1] All of the children attended schools in Telluride. Theodora's brothers would go on to become physicians. Theodora, who described herself as a shy and introverted person, would later say that her childhood was a happy one.^[1] Her family name "Kracaw" led to her being nicknamed "Krakie" by her friends.^[4]

Augustus Philemon Krakau

We know something about Augustus Krakau descendants. Augustus Krakau fled Poland to Altenburg in Saxony-Anhalt (Germany). One of his sons was Augustus Philemon Krakau (b. 1774 in Altenburg, date of death is not known; see his photo on the left). Here are some known name spelling variations for this surname: Krakaw, Krackau, Krakow, Kracau, Cracow, or Kracaw.

Philemon was married and had 12 children. He was well educated and he was a minister in the Lutheran Church (it seems that the family belonged to the Moravian Brothers or Herrnhuters; as you remember I suspect the Tolkiens from Danzig/Gdańsk were the Moravian Brothers too). Augustus Philemon Krakau arrived on the ship "Virginia" to Baltimore, Maryland from Bremen, Germany on September 4, 1834. He arrived to the USA with two sons and their families. His sons were Augustus Leberecht Krakau Sr. (Lutheran minister) and Ernest Krakau (farmer). They went to Ohio with their families and are buried there. The following family members were listed on the passenger list for the ship "Virginia" which sailed from Bremen and arrived in Baltimore, Maryland on 4 September 1834:

"Virginia" passenger list from 1834 with "Phileven Krakrau" and "Augst Krakrau"
(Ancestry.com)

Report and Manifest of the cargo laden on board of the ship Virginia ___ James M. Michaels is Master which cargo may taken on board at Brenen____390 46 tons built at Philadelphia in the State of Pennsylvania and owned by Wm S. Greinen merchant at Philadelphia as per register granted at Philadelphia the ninth day of April 1834 and bound for Baltimore.
August L. Krakau age 40 (b. 1794) Preacher
Christiana Krakau age 39 (b. 1795)
Teresa Krakau age 14 (b. 1820)
Julius Krakau age 13 (b. 1821)
John (August Johannes Barhart) Krakau age 11 (b. 1823)
Otto Krakau age 10 (b. 1824)
Reinholt Krakau age 8 (b. 1826)
Mary (Maria) Krakau age 7 (b. 1827)
August Krakau age 2 (b. 1832)
Phileven Krakau age 62 (b. 1772)
Earnest (Maritz) Krakau age 34 (b. 1800) Farmer
(Mary) Rosener Rhoades Krakau age 32 (b. 1802)
(Earnest) Adolphus Kakau age 7 (b. 1827)
Eliza Krakau age 5 (b. 1829)
Julia Krakau age 3 (b. 1831)

A user Sewerd from Ancestry.com has recorded an account about the arrival of the Krakau to the United States (source):

Augustus Leberecht Krakau and his brother Ernest M. Krakau were the first Krakau families to come to America. The account of Augustus's and Ernest's family coming to the United States is taken from the passenger list on board the ship "Virginia". The ship arrived in Baltimore Sept 4, 1834. The passenger list shows that Augustus, his wife and seven children boarded the ship Virginia.

(...)

He married 15/18 Oct 1817 (1819), Germany, Christianna Johnna Pance [Pausin] (b. 5 Feb 1786, (1797) Wolmerstedt, Prussia, d. 6 (8) Jan 1864, Sharon, Ohio). Augustus took his father’s place in the Lutheran ministry, preaching to his father's congregation. They expected to remain in Baltimore, Maryland for a while. But the first day they were there, Christianna [Christina] saw some slaves being sold from the block and she begged Augustus to take her to Ohio. This he did, buying a farm in the Tuscarawas river valley. Augustus was a musician and he brought with him from Germany what was said to be one of the finest pianos of that time. He played a number of musical instruments, and because of his musical ability, he had been exempt from the army. He spoke a number of different languages (seven). For his day he had an unusually fine education. Because of his own feelings about war, he brought his family to the States that they might be reared in a free country. They had lived in a large stone house, high on a hill, in Saxony.

The family were all sick much of the time when they came to the river valley in Ohio. Augustus had a fever and sought medical attention. This was his fatal mistake. The practice in those days was to bleed patients for many ailments. It may have been due to this practice that he died on 24 Aug 1836, a year after moving to OH, at the age of 44. He was buried at Sharon, Moravian Church Cemetery, Tuscarawas Co., OH. Christianna called the children together for a council, presenting their financial condition and asked them if they were willing to give up the things they had considered luxuries at that time (piano, solid silver, fine linens) so that they might keep their home. In that way, she kept the family together and finished the payments on the farm. Because of financial difficulties the younger children had limited advantages to an education. The most they received was from Christianna. The winter after Augustus died, two sons, one 24 years old and the other 21 years of age, died within less than a week of each other with pneumonia. A little girl died soon afterwards. One child had died earlier in Saxony. According to some records, Christianna married (2nd) 24 Apr 1837, Tuscarawas Co. OH, William Derry. The 1850 Warwick Twsp, Tuscarawas Co. OH census shows Christiana (age 53), Amelia (age 15), and Agustus (age 18) living there. What had happened to William? If she had married in 1837, her name would have been Derry rather than Krakau. Christianna died 6 Jan 1864 at the age of 78. Both Augustus and Christianna are buried at Sharon Moravian Church Cemetery, Tuscarawas Co., Ohio.

Source:
(1) Letter from Ida Converse Franktown, CO, Nov 1937 to Nora Kracaw.
(2) Smith, Mary F. , Tibbetts, Pearle W. , Pike, Minnie, There Was One Anna, Brown-White- Lowell Press, Kansas City 1948.
(3) Letter to Cecelia Colaw from Kathryn Kracaw (Duttweiler) 7 Feb 1961.
(4) Sharon Moravian Church Records, Tuscarawas Co., OH.
(5) Passenger list aboard the ship Virginia April 1934.
(6) Agnes Kracaw from church Records of Gnadenhutten
(7) Norwick Twsp, Tuscarawas Co., OH census of 1850.
(8) Augustus Krakau History Book, Lola Higby

Augustus Leberecht Krakau Sr. (Pietist name Leberecht means 'live rightly': from German lebe 'live' and recht 'right'; this name was created in the 17th century) was born on 15 February 1795. Family trees on Ancestry.com have him born in Sieglitz, Achsen, Altenburg. In fact we should estimate if it is Altenberg, Altenburg or Oldenburg (in my opinion it was Sachsen-Gotha-Altenburg region). He was probably baptised and confirmed there. He was also a Lutheran pastor there. He married Johanna Christina Pausin. In the United States he lived in Tuscarawas in Ohio and he was probably a member of its Moravian Brothers community. He died on 24 August 1836 and is buried at Sharon Moravian Cemetery, Tuscarawas. 

One of his sons was August Leberecht Krakaw (spelled Austin L. Krakaw in the US). He was born on 14 September 1832 in Saxony and he died on 8 September 1886 in, Elbert, Colorado. In 1856 he married Lucinda Baltzly in Sharon Moravian Church. He was a merchant in Tuscarawas and then in Frankstown in Colorado.

Among his children we find Charles Emmett Krakaw who was born on 8 March 1857 in New Philadelphia, Ohio. He married Phoebe Jane Johnson on 26 November 1885 in Cheyenne, Wyoming. They had three children in 10 years. He died on 23 June 1918 in Davis, California, at the age of 61.

One of his daughters was Theodora Covel Krakaw, born on 24 March 1897 in Denver. She died on 4 July 1979 in Alameda, California. Her life is well known. You can read about her and her work on Wikipedia (here).

Protestant dissenters in Poland [?]
.
.
.

Augustus Krakau
(b. ca. 1754 in Poland, fled to Altenburg, Germany)

|

Augustus Philemon Krakau

(b. 1774 in Altenburg, emigrated to the USA in 1834)
|

Augustus Leberecht Kracaw Sr.
(1795 - 1836)
|
Augustus Leberecht Kracaw Jr.
(1832 - 1886)
|
Charles Emmett Kracaw
(1857 - 1918)
|
Theodora (Kracaw) Kroeber
(1897 - 1979)
|
Ursula Kroeber Le Guin

(1929 - 2018)

The oldest known Kroebers (the family of Ursula Le Guin's father) were: Konrad Kroeber born in Cologne, Germany and Wilhelmine Laube, born in Munster, Germany. They were ethnic Germans, Lutherans.

#LeGuinAncestry

Więcej o ostatnich gdańskich Tolkienach (do 1945 roku)

Dziś coś dla gedanologów i gedanofilów. W związku ze zbliżającym się spotkaniem z gdańszczanami i sopocianami podczas Literackiego Sopotu (przeczytaj o tej imprezie na stronach Elendilionu!), gdzie 16 sierpnia w Muzeum Sopotu będę opowiadał o gdańskich i pruskich przodkach J. R. R. Tolkiena, postanowiłem podsumować moje śledztwo związane z ostatnimi Tolkienami mieszkającymi aż do drugiej połowy 1945 roku w Gdańsku.

Ernst Tolkien umarł w polskim więzieniu
w Gdańsku w 1945 r. (APGd 1408/25)

W gdańskim więzieniu w 1945 roku w wieku 51 lat zmarł stolarz z terenu Fabryki Karabinów, Ernst Tolkien (w metryce Ernst Rudolph Tolkien, 1894-1945; w 1938 jego firma nazywała się "Tolkien Ernst - Bau- und Möbeltischlerei"). W tym samym roku zmarli w Gdańsku jego rodzice (wg niemieckich dokumentów z Dolnej Saksonii zmarli oni z powodu zaawansowanego wieku (niem. Altesschwäche): wpierw 18 lipca 1945 ojciec, również stolarz, Franz Tolkien (w metryce Herman Franz Tolkien, 1867-1945), a 5 października 1945 jego matka, Paula Tolkien (w metryce Auguste Pauline, z domu Kasprzytzki, 1869-1945). Rok 1945 był końcem niemieckiej, wywodzącej się z Prus Wschodnich rodziny Tolkienów, których pokrewieństwo z Profesorem Tolkienem, o ile istniało, sięgało XVII lub XVIII wieku.

Ernst Tolkien urodził się w mieszkaniu swojego ojca, wówczas robotnika, w Sopocie, 22 maja 1894 roku. Być może znamy sopockie adresy Tolkienów. Choć w dokumentach metrykalnych uparcie pisze się o "mieszkaniu ojca" bez podania ulicy, to księgi adresowe podają: Danziger Str. 25a (lata 1898-1900; dziś jest to sopocka część Alei Niepodległości nr 764) oraz Schäfferstr. 5 (od 1901; dziś jest to sopocka ulica Wybickiego nr 5). Tam również urodził się i zmarł przed osiągnięciem pierwszego roku życia jego brat, Bruno Tolkien (1896). Dwa lata później, 29 lipca 1898 w tym samym miejscu w Sopocie urodziła się siostra Ernsta, Margareta Martha Tolkien (1898-1976). O domu przy Alei Niepodległości nr 764 w 1945: "Do miasta przybywają pierwsi osadnicy. Problemem w kurorcie jest samowola sowieckich sołdatów. 21 kwietnia Sowieci przekazują władzę w Sopocie polskim urzędnikom. W lokalu przy dzisiejszej al. Niepodległości 764 odbywa się pierwsze posiedzenie, na którym dokonuje się wyboru członków Miejskiej Rady Narodowej oraz urzędnika pełniącego obowiązki prezydenta miasta" (źródło).

Ernst podobnie jak ojciec i przodkowie był stolarzem. Jego warsztat w czasie II wojny światowej znajdował się przy gdańskiej Fabryce Karabinów, przy Weidengasse (dziś Łąkowa) nr 35/38. Czy Ernst produkował drewniane części karabinów? A może po prostu zajmował się zwykłym stolarstwem? Nie znajduję go w spisach gdańskich członków NSDAP. Warsztat jego ojca, mistrza stolarskiego Franza Tolkiena znajdował się w tym samym czasie przy Straussgasse nr 6. Zaś dom rodzinny to Poggenpfuhl nr 59 (dziś jest to ulica Żabi Kruk i prawdopodobnie okolice dawnych koszar). Kolejny przyczynek do związku gdańskich Tolkienów z wojskowością? Wg planu Buhsego Poggenpfuhl nr 59 to tzw. Exercierhaus naprzeciw Militair Kaserne. Chodzi o tzw. Koszary Wiebego. Kiedyś koszary wyglądały tak:

Dziś ta okolica wygląda tak:

Mapy Google

Jakie związki mieli ostatni gdańscy Tolkienowie z wojskowością, a może też z narodowym socjalizmem? Pamiętajmy, że Ernst Tolkien zmarł w polskim więzieniu w 1945. A w Anglii Tolkienowie twierdzili, że ich gdański kuzyn był "Gauleilterem Gdańska" (co oczywiście nie jest prawdą, bo Gauleiterem był Albert Forster).

Siostra Ernsta, Margareta Martha Tolkien mieszkała w Sopocie (nie poznałem jej adresu). Zdobyła zawód sekretarki, pracownicy biurowej. 5 października 1926 przybyła statkiem SS "Lithuania" do Nowego Jorku, gdzie 21 września 1929 roku na Brooklynie wyszła za mąż za niemieckiego imigranta, Alberta Roettgera (ur. 1901 w Salzerhelder, zm. 1993 na Florydzie). Jako Margaret Roettger zdobyła obywatelstwo amerykańskie w 1949, po tragedii jej gdańskich krewnych. Zmarła w Hollywood koło Miami na Florydzie w lipcu 1976 roku.

Rodzice Ernsta i Margarete pochodzili z Prus Wschodnich. Hermann Franz Tolkien urodził się 29 lipca 1867 w Pillau (Kr. Fischhausen, polska Piława, dziś Bałtyjsk k. Kaliningradu) jako syn Franza Tolkiena i Rosiny, z domu Kleist. Zawód ojca, Franza Tolkiena to Seefahrer 'żeglarz'. Mógł on być potomkiem stolarzy piławskich (np. Johanna Gottfrieda Tolkiena, ur. ok. 1798, "stolarza, mieszczanina i właściciela" z Pillau), Tolkienów z początku XIX wieku, którzy mieszkali w Militair-Garnison in Pillau, którzy być może byli spokrewnieni z Tolkienami z Bärwalde (przeczytaj o nich tutaj; jak widać, Tolkienowie w XVIII i XIX wieku to tak często pruscy żołnierze!). Franz i Rosine przenieśli się do Nowego Portu w Gdańsku po 1869 (ich trzeci syn, Carl Albert Tolkien urodził się jeszcze w Pillau w Prusach Wschodnich. Nie wiem jeszcze, kiedy umarł Franz Tolkien (może zaginął na morzu?). W każdym razie jego żona jako wdowa zmarła 17 lutego 1908 roku w wieku 72 lat i została pochowana przy ewangelickim kościele Himmelfahrtskirche w Neufahrwasser, gdzie to starsze pokolenie Tolkienów mieszkało przy Albrechtstrasse nr 10 (o ich zamieszkaniu w Nowym Porcie przeczytasz tutaj).

Ewangelicki kościół Tolkienów w Nowym Porcie

Czeladnik stolarski, Hermann Franz Tolkien ożenił się z krawcową, Auguste Pauline Kasprzytzki 18 czerwca 1892 roku w Gdańsku.

Nie odnalazłem jeszcze związków pokrewieństwa między Tolkienami z Krzyżborka (przodkami J. R. R. Tolkiena), a Tolkienami z Bärwalde. Pokrewieństwo jest jednak bardzo prawdopodobne, bo obie rodziny Tolkienów pełniły służbę dziedzicznych sołtysów prawa chełmińskiego w XVIII w. 

Chrzty Tolkienów notowane w Pillau od 1806:

1823 Gottfried Ferdinand Tollkien, 51
1825 Emilie Dorothea Tolkien, 4
1826 Johanne Caroline, 6
1828 Dorothee Charlote, 42

Tołk, Tolkyne, Sachse - kilka nowych spostrzeżeń

Popatrzmy na ten dokument opublikowany w Preussisches Urkundenbuch, cz. 4 ( PU IV 628 z 30 XI 1350):

30 listopada 1350, bez podanego miejsca

Komtur Bałgi i Wójt Natangii, Eckart Kulling poświadcza nadanie karczmy w Bezledach (Beisleiden, Kreis Preußisch Eylau) z ośmioma morgami ziemi uprawnej Johannowi Knoke przez Lubę, wdowę po Johannesie Pomenyn.

(1) wiek XIV w Prusach to okres, w którym pojawiają się bardzo często przydomki i nazwiska z pruską końcówką -yn, -in, która zgodnie z ustaleniami R. Trautmanna (patrz tutaj) oznacza pochodzenie od kogoś, bycie czyimś potomkiem (a zatem Pomenyn to potomek kogoś o imieniu Pomen, a Tolkyn to potomek kogoś o imieniu Tolk).

(2) w dokumencie występuje tłumacz komtura Bałgi, który nazywa się Matthyas Sachse noster interpres (pol. 'Maciej Sas, nasz tłumacz'). W dokumentach z kolejnych lat spotykamy najpewniej tego samego tłumacza Mathiasa (imię Mathias było wtedy bardzo rzadkie w Prusach Zakonnych) jako: der Tolk Mathes (1356), Tolk Mattes (1356), Matthis Tolk (1357), Matthias Tolke (1357). W 1357 po raz pierwszy w dokumentach Matthias Tolk otrzymał od komtura bałgijskiego nadanie ziemskie koło Kiersit niedaleko Bartoszyc. To początek majątków w późniejszym Tolks (dziś Tolko) i Klein Borken (dziś pobliskie Borki Małe). Z innych źródeł wiemy, że Tolk(yn)owie to pierwotnie ród von Markelingerode z małego majątku rycerskiego Markelingerode koło Wernigerode w Saksonii, w Górach Harzu. Byli zatem Tolk(yn)owie z pochodzenia Sasami, z których jakiś przedstawiciel młodszego pokolenia przybył za karierą do Państwa Zakonnego. Stąd zapewne przydomek tłumacza Mathiasa w 1350 - Sachse.

(3) Wśród osób, które poświadczają prawa wdowy o imieniu Luba, znajdujemy nie tylko wspomnianego Matthiasa (który z racji swojej pracy tołka, tłumacza, znał dobrze stosunki panujące w tamtej okolicy), ale też prawego męża (probus vir) o imieniu Nicolaus Tolke (w dokumencie błędnie Tolicke). Czyżby był to ten sam Nicolaus Tolkyne, o którym pisałem tutaj:

Nikolaus Tolkyn (Claus Tulkini)
syn Heinricha?
wolny kelmer i sołtys chełmiński Lindenau (Lipowiny)
oraz Breitlinde (Woli Lipowskiej),
wymieniony w dokumentach z lat 1333–1339

Kolejną osobą, którą można skojarzyć z przodkami Tolkienów z Heiligenbeil i Kreuzburga, czyli z przodkami J. R. R. Tolkiena jest ten ciekawy człowiek, wolny kelmer ze wsi odległej o 7 i pół kilometra od Tolkowca (Tolksdorfu). Wzmianka o nim pochodzi z dokumentów późniejszych o 11 lat od dokumentów dotyczących Henryka Tolkina, założyciela Tolkowca na Warmii. Lipowina i Wola Lipowska to wsie, które znajdują się poza historyczną Warmią. Należały do Komturii Bałgijskiej (tak jak położone dalej na wschód Tolko i Tołkiny). (...)

Domyślam się, że Claus (Nicolaus) Tolkyn (lub Tolke) to ojciec tłumacza Matthiasa Sachse/Tolka. A zatem dziadkiem naszego bałgijskiego tłumacza mógł być tłumacz Heinrich Tolkin, negocjator w kancelarii biskupa warmińskiego, Henryka Fleminga (pisałem o nim tutaj). 

(4) Jeżeli tłumacz biskupa warmińskiego, Henryka Fleminga, był dziadkiem tłumacza komtura Bałgi, dziadkiem Matthiasa Tolka, to zawód tłumaczy staje się fachem rodzinnym średniowiecznych domniemanych przodków J. R. R. Tolkiena. Nazwisko Tolkin/Tolkyn (dziś Tolkien), które pojawia się na przełomie XIII i XIV wieku w tej rodzinie ma od początku dwa znaczenia:

• w formie Tolkyne oznacza 'brawurowego, szaleńczo odważnego' (średniowysokoniemiecki przymiotnik tolkyne); jest wtedy synonimem innego przydomka, który nosił protoplasta rodu, tłumacz Heinrich. W 1292 opisany jest on jako Heinricus Lutmodus interpres noster. Zlatynizowane germańskie lutmodus to mniej więcej to samo co tolkyne - 'szaleńczo odważny, śmiały'.
  
• w formie Tolkyn i Tolkin oznacza po staroprusku (język z rodziny języków bałtyckich) 'potomka człowieka o imieniu Tolk' (wersja staropruska to zapewne *tulkin)

Więcej na ten temat przeczytasz tutaj.

Odkrycie aktu lokacji Tołkin (Tolksdorfu) z 1374!

Źródło: GStA PK, SBB IIIC Kart N 729 Blatt 555 von 1865 (fragment)

Po moim długim pobycie za Wielką Wodą (od 25 czerwca do 3 sierpnia prowadziłem dwie wyprawy: jedną do Nebraski i do zachodnich stanów USA, a drugą do Ameryki Środkowej - do Meksyku, Belize, Gwatemali, Hondurasu i Salwadoru) wracam na blog z przytupem. W skrzynce pocztowej znalazłem przesyłkę ze skanami aktu lokacji pruskich Tołkin (niem. Tolksdorf), wsi założonej przez rodzinę Tolk(yn) w 1374. To trudny do zdobycia dokument z Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz w Berlinie-Dahlem. Jego sygnatura to GStA PK, XX. HA, OBA 363, czyli pochodzi z archiwum Wielkiego Mistrza Zakonu (HA, OBA - Ordensbriefarchiv z lat 1198-1525). Dokument dotarł do naszych czasów w odpisie, który przechowywany był do czasów II wojny światowej w Królewcu. 

Tak wygląda odpis 1. strony dokumentu (prawdopodobnie z pocz. XX wieku).
Oryginał prawdopodobnie nie zachował się

[1374 Februar 10, Handfeste über Tolksdorf]

[Tolksdorf:

Abschrift, Original im Besitz der Familie v. Natzmer - Plötnick bei Tolksdorf;
dokument przepisany, oryginał w posiadaniu rodziny v. Natzmer [1] z Płutnik k. Tołkin]

In Gottes namen Amen. Wir Bruder Gotfrid von Lynden, Komthur zcur Balga vnd Vogtt zcu Natangen [2], thun kund allin, di desin Brif anseen odir horen lesin, daß mit vnsirm wissin vnd gunst, vnd mit iren Erben [3] rete Mathis Tolc [4] vnd Heinrich Saxse [5], geben vnd vorlien deine bescheiden Manne Albrecht Mülner vnd sinen rechten erben vnd nachkommelingen, drittehalbe hube [6] vnd drisig zcu eyner besatzcunge eynes dorfes, daß zcu Tolkesdorf sol heisen, als is jn bereitet ist vnd begrenitzt, zcu Culmischen rechte, erbelich vnd e...lich zcubesitzen. Von der drittehelbir huben vnd drisic sullin Albrecht Mülner vnd sine rechten erbin vnd nachkommelingen haben drie huben vrie von allin zcinsen von der besatzunge wegin, vnd dorzu sullin si habin eyne hube vrie von scharwerke, den drie vrien huben zcu hulfe, vf daß sin deste baß mogen ghedinen alse schultzen zflugin zcu dienen. Vnd von der eynen Huben sullin sin Mathis Tolke vnd Heinrich Saxse  vnd iren rechten erbin gabin vnd zcinsen eyne mark ghewonlicher munzin vnd zcwey hunre aljerlich als daß dorf sal zcinsin. Auch hat Math.[is] vnd Hein.[rich] jn behalden andirhalbe hube zcu iren nutzen. Von der andere hubin vnd zcwanzcig hubin sullin der hubin besitzcere gabin vnd zinsen Mathes vnd Heinrich vnd iren erbin, von itzlichen huben dri wirdunge vnd zcwey hunre aljerlichin vf Wynachten wie alle wedir reden. Auch sullin si gabin irem Pfarer jr von eynir huben eynen scheffel rocken vnd eynen scheffel habirn aljerlich vf Martini. Auch sullin Albrecht vnd sine erbin habin di aleynen gerichte als sin wir schillinge grosin gerichten vnd neiner vnd der dritten pfennig. An ...n grosin gerichten di du yen [?] an Hals vnd Hand vnd was gerichte Mathis vnd Heinr. vnd ire erben irloßen. Auch sullin di schultzcen vnd die gebur des dorfes dinen Mathis vnd Heinr. vnd iren erben als undir schultzcen vnd gebur iren Herren dinen vnd scharwerken, des dinstes vnd scharwerkes gaben sin vriseit [?] jn vir jare. Auch so gaben sin Albrechte vnd sinen erben daß dritteil von dem zcinse jn dem krezceme. Din haben jn ruch [?] schulden Mathis, Heinr. vnd ire erben zcymmer vnd schirreholz vrie jn des dorfs Walde. Zcu gezeuge gaben wir den Brif mit vnsere Ingesegil. Gegegen noch Gottes Geburt MCCCLXXIV an sente Scolastice Tage der Jungfrawen. Des sind Gezceuge dieser erbare lute, vnsir brudern: Bruder Dither von Elner vnsir Huskomthur [7], Brudir Albrecht Herzcoge von Saxen, pfleger zcu Rastenburg [8], Brudir Lewe vnser Kumpan, herr Helmit vnser Capelan vnd ander erbare lute wel.

["W imię Boga amen. My, brat Gotfryd von Linden, komtur w Bałdze i wójt Natangii, ogłaszamy: niech będzie wiadome wszystkim, którzy ten dokument widzą albo przeczytany słyszą, że za naszą wiedzą i przyzwoleniem oraz za radą swoich spadkobierców oraz samych siebie, Mathias Tolk i Albrecht Saxse przekazują i zezwalają zagospodarować skromnemu człowiekowi, Albrechtowi Mulnerowi i jego prawnym spadkobiercom oraz potomkom, 32 i pół łana, aby zasadził on tam wieś, która będzie się zwała Tolksdorf, na ziemi już przygotowanej i z wyznaczoną granicą, na prawie chełmińskim, zasadzoną na prawach dziedziczenia. Z owych 32 i pół łana Albrecht Mulner i jego prawi spadkobiercy oraz potomkowie będą posiadać 3 łany wolne od wszelkich czynszów, a także jeden łan wolny od szarwarku".

O ile dobrze rozumiem (proszę mnie poprawić!), Albrecht Mulner otrzymał dziedziczny urząd sołtysa oraz 1/3 dochodów z karczmy. Mathias Tolk i Albrecht Saxse mają otrzymywać dochód jednej marki od każdego łanu, a także czynsz w wysokości 200 marek rocznie; należy im się też we wsi pół łanu na ich potrzeby - tłumaczenie w opracowaniu]

[1] von Natzmer był administratorem Tolksdorfu w latach 1894-1901 i majątku Plötnick w latach 1907-1919 (źródło)

[2] Brat Gottfried von der Linde ["Gotfrid von Lynden"] był komturem bałgijskim i wójtem natangijskim w latach 1372-1374. Później został marszałkiem Zakonu Krzyżackiego. Zmarł 25 lipca 1379. Ok. 1360 prowadził zwycięskie krzyżackie kampanie przeciwko Litwinom, Prusom, Rusinom i Tatarom. 28 listopada 1371 r. został komturem w Ragnecie (niem. Ragnit), a następnie od 2 lutego 1372 do 22 listopada 1374 był komturem w Bałdze. Stanowisko naczelnego marszałka Zakonu zachował aż do śmierci. W 1377 jako marszałek Gottfried von der Linde przekroczył Puszczę Graudenwald wraz z księciem Albrechtem austriackim i jego armią 30 tys. ludzi w drodze powrotnej z Ragnety do Królewca. Gottfried von der Linde był pierwowzorem postaci Gotfryda w powieści Krzyżacy Henryka Sienkiewicza (patrz tutaj).

[3] wspomniana tu rada spadkobierców to rada synów Matthisa Tolk von Merklichenrad (zm. 1379), rycerza i tłumacza w kancelarii komtura Bałgi. Jego synowie to: Matthias, Clauko (Nicolaus) oraz Berthold (patrz tutaj).

[4] Matthias Tolk von Merklichenrad (Markelingerode), ur. ok. 1320?, zm. ok. 1379, prawdopodobnie syn Johannesa Tolkyna (?) i wnuk Bernharda von Markelingerode. O pochodzeniu rodziny Tolkienów od Nicolausa Tolkyna, syna Bernharda czytaj tutaj i tutaj.

[5] Heinrich Saxse był być może bratem lub bliskim krewnym Matthiasa Tolka, który w dokumencie z 1350 nazywany był prawdopodobnie Mattyasem Sachse (dokument PU IV 628 z 30 XI 1350; w dokumencie tym mamy też chyba jego ojca lub stryja, Nicolausa Tolkiena ["Nicolaus Tolicke"]. Rodzina von Markelingerode przybyła do Prus z Saksonii, z okolic Wernigerode w Górach Harzu. Od XIII wieku służyła ona biskupom warmińskim i komturom bałgijskim jako tołkowie, czyli niemiecko-pruscy tłumacze-negocjatorzy). W dokumencie z 1420 (patrz tutaj) znajdujemy we wsi Tolksdorf, zwanej tam prawdopodobnie Neu-Tolksdorf ("Neuw Tolkesdorf"), potomka Heinricha Saxse: niejaki Olbrecht Zachsze (Albrecht Sachse, 'Sas') przekazał pod opiekę synów Mathiasa Tolk(yn)a, Mathiasa, Clauco i Bertholda swoich niepełnoletnich synów Hannusa oraz Heynricha, przeznaczając na ten cel dochody z dóbr znajdujących się m.in. w Kleyne Borken, Neuw Tolkesdorf, Alde Tolkesdorf etc. Teraz wiemy, że w 1420 dochody z dóbr tołkińskich pobierali zarówno Tolk(yn)owie, jak i Sachsenowie. Ród Sachse (Saxse) to najprawdopodobniej ród rycerski von Sassen, który prawie na pewno wywodził się - jak Tolkynowie - z rodu von Markelingerode z Harzu.

[6] w słowniku Braci Grimm słowo drittehalb oznacza 'dwa i pół' (źródło), choć bardziej logiczne jest 'półtora'. Czyżby drittehalbe hube vnd drisig oznaczało 'trzydzieści dwa (lub jeden) i pół łana [chełmińskiego]'?

[7] Dietrich von Elner (zm. 9 września 1382) był komturem bałgijskim w latach 1374-1382.

[8] Herzog Albrecht von Sachsen pochodził z dynastii askańskiej (aus dem Ascanischen Hause) w Saksonii-Launeburgu był synem Eryka I (Erich I.) i Elżbiety (Elisabeth) von Pommern-Wolgast w Saksonii-Wittenberdze i był wnukiem księcia elektora Rudolfa I oraz synem Ottona I. Był bratem Zakonu Krzyżackiego (1346), a w latach 1363 i 1371-1376 prokuratorem (Pfleger) w Rastemburgu (Kętrzynie), a w latach 1380 – 1383 komturem Pokarmina (Brandenburga). Jego brat Johann był biskupem Kamienia Pomorskiego. W 1346 uzyskał od papieża Klemensa VI dyspensę w związku z potomkiem z nieprawego łoża, tzw. defectus natalium (PU IV, 38).