Następni Tolkienowie na Wogau (XV-XVI w.)

Mapa z książki Guddata ukazuje wolne dobra pruskie w Wogau
jako przekształcone w dobra szlacheckie (pruskie dobra - błękit, szlacheckie - żółć)

Kilka dni temu pisałem o primus gentis pruskiego rodu Tolkienów na wolnych łanach w Wogau (dziś kilka kilometrów na północ od Bagrationowska w Okręgu Kaliningradzkim, dawniej Iławki Pruskiej). Polecam, żeby spojrzeć jeszcze raz na Tulkina na Wogau (patrz tutaj). A teraz możemy badać sprawę dalej...

Wogau od XV do XX w. było główną siedzibą rodu von Kalckstein
Ale pierwszymi gospodarzami na Wogau byli Prusowie Tolkienowie

Na kolejnych stronach [k. 65r (37r)] naszego pokarmińskiego zbioru przywilejów mamy następne pokolenie wolnych Prusów na dobrach Wogau. Transkrypcję wykonał dla mnie dr Seweryn Szczepański z Iławy:

Dymteikin zcu Waygow

Wir bruder Winrych von Kniprode Homeister der Bruder des ord[e]ns mit rate un[d] willen uns mechegebite vorleyn un[d] gebyn Dymteikin und sine rechten erbin und nochkomelinge sechs huben uf denn velde zcu Waygow gelegin byne de greniczin als sy ynn bewiset sint vo[n] zcedin von all[erey] arbeit fry, erblich und ewicklich zcu besiczczin mit acker, wesin und als dass dor zcu gehort, do we sullin sy dyne mit pferdin & noch des landes gewoheit zcu allin buerlichen vorke und in vo sunderlichen gnaden das drisig mark wergelt sin sal zcu ewigen gedachnisse desin dinge hange w[ir] unser ingesegil an desin brif Gegeben in unsire thusin Jarin XIIjc Lvij ann donnerstage noch pfyngste, Geczugin sint unsere liben Brudern Wolferen von Belldirsheim Grosskompthur, Bruder Rudiger von Elner marschalk, und andere erbar l[e]ute vil

Nadanie dla Dymteikina i jego prawowitych potomków 6 łanów na polu Wegow wewnątrz jego granic, wolnych od obciążeń chłopskich, w dziedziczne i wieczne posiadanie w zamian za służbę wojskową konną, ponadto Dymteikin i jego potomkowie otrzymali potwierdzenie Wergeldu w wysokości 30 grzywien. Dokument wystawiono 1372 roku w czwartek przed Zesłaniem Ducha Świętego = 16 maja 1372 r. Świadkowie wymienieni w dok.

Z kolejnych pokoleń wolnych gospodarzy na łanach w Wogau mamy w 1425 małego wolnego pruskiego, który nazywał się Mickel zu Waygaw. I u wspomnianego wyżej Dymteikina, i u Mickela musiało funkcjonować już nazwisko czy przydomek Tulkin/Tolkin, skoro w latach 80. XVI w. wolny gospodarz na Wogau, rugowany przez von Kalcksteina nazywał się Valtin Tolckin (patrz tutaj).

 

OF 164, k. 41v

 

Ten Mickel albo jego potomek występuje na tych samych łanach w potwierdzeniu przywileju z 1441 [Źródło: Rep. 100A, Nr. 245 (Fotokopia) (Uralte Hantveste sampt den newen des Gebiets Brandenburgk; (Handfestenbuch der Komturei Brandenburg, HBKB) (= oryg.: Landesbibliothek Hannover (LBH), Ms XIX 1083) http://digitale-sammlungen.gwlb.de/resolve?id=00066564].

Na karcie 176r (205r) [412 w PDF] mamy tam lokalnego komornika (ten urząd często sprawowali lojalni wobec krzyżaków Prusowie), który nazywał się Niclas Petterkaw. Oto treść dokumentu przechowywanego przez von Kalcksteinów, którzy przejęli Wogau w 1468:

Kalgkstein

Wir bruder Johan von Behenhause[n] kompthur czu Brandenburgk bekenne[n] jn Crafft dißen legennertig briffs das wir mit rathe wissen vnd gutte wille vnser bruder haben angeschen die getrawen dinste der Niclas Petterkaw vnser kemerrer vnserm orden vnd vnser getreulich lang gethaf hor vnnd jn zukonfftig[er] zeitte noch thun wier vnd des willen vorlehen vnd geben wir im allen seine[n] rechte erbe[n] vnd nachkome[n] acht hube[n] an acker, wisen, weiden welden, pruchern zu Wagaw geleg[en] binne[n] gewisen grenczen also sie jine von vnsern brudern sindt beweist frey von zinsen vnnd allerlei gebewerliche arbeit erblich vnd ewiglich czu besicze[n] b… von soll ehr vnd seine rechte[n] erben vnd nachkom[lingen] vnd thun eite redlichen dinst mit pferde vnnd harnisch nach gewonheit dess landes zur allen herfarthe[n] vnnd landeswonenn [albo hersher(lides) vnnd landwere] vnnd geschreien. Newe hewser zu bawe[n], alde zv brechen, ader zu bessern wenne wie dick vnd wohin sie geheisthe werde[n] vor vnd ader vnsern brudern czu ewiger beweistung haben wir vnsers ampts jnsegel an disen briff lassen hengen der geben jst jn vnsern haws Creuczeborgk am tag Fabiani vnd Sebastiani jn den jare nach Chr[istus] geburth thausent vierhundert eyn vnd vierzigsth[en] [= 1441, 20 stycznia] Jahr gezeuge sindt vnser liebe[n] bruder jn Got Bruder Vlrich von Thutelsheim [= Ulrich von Dudelsheim, hauskomtur pokarmiński w latach 1440-1442] vnser hawss Compthr, Bruder Casper Beche pfleger zu Leczen, Bernhart von Nickershawser vnser Compan her Nicklas vnser Capplan vnd ander erber leuthe.

Komornik (w Knauten? - w tym to komornictwie leżało Wogau), Niclas Petterkaw to być może ta sama osoba, co Niclos von Petirkow z Ordensbriefarchiv nr 29053:

A jeżeli tak, to ród wolnych Prusów na Wogau (czyli i sam protoplasta Tulkin) wywodzi się być może z Warmii. Bo według komentarza do OBA, Petirkow to Pettelkau k. Tiedmannsdorf, czyli dziś Pierzchały koło Braniewa, nad samą Pasłęką. To tuż obok Tolksdorfu założonego przez Tolkina, tłumacza biskupa warmińskiego, od którego pochodzi ród Tolk von Markelingerode. Czyżby więc rycerscy Tolk von Markelingerode i nasi wolni Prusowie Tolkinowie na Wogau mieli wspólnego przodka? Jest zawsze niezła zabawa, gdy badamy źródła sprzed XVI w., w których w danym rodzie występuje wiele wariantów przydomków i mnóstwo nazwisk od nazw posiadłości. [patrz przypis]

Z kolejnych zebranych przeze mnie dokumentów wynika, że po przejęciu dóbr przez Kalcksteinów w 1468, Tolkienowie pełnili na nich już tylko rolę zarządców, niem pauren. Zobaczmy, jak to było po kolei. Oto fragment tworzonej przeze mnie monografii na temat genealogii Tolkienów:

Według Guddata (Die Entstehung und Entwicklung der privaten Grundherrschaften in Denämtern Brandenburg und Balga) około 1426 zarówno Wogau (prus. *Waigaws), jak i Boggentin były wolnymi dobrami pruskimi (tak jak opisane wyżej Tollkeim). Wkrótce wszystkie te dobra znalazły się w rękach szlachty. Po 1466, czyli po zakończeniu wojny trzynastoletniej prywatni właściciele oprócz radeł czynszowych prawa pruskiego (Zinshaken) i łanów czynszowych prawa chełmińskiego lub magdeburskiego (Zinshufen) otrzymywali też od Zakonu karczmy i młyny z powiązanymi gruntami i ziemią uprawną, a także dobra sołtysie (Schulzengüter) i pruskie wolne dobra (prußische Freiengüter). O ile takie dobra były po wojnie spustoszone, nowi właściciele mogli je dowolnie zagospodarować. Przykładem takich dóbr jest Wogau, które po 1468 Kalcksteinowie objęli w posiadanie, mając tam na wolnych pruskich radłach małych wolnych z rodu Tulkina, którzy jako pruscy zarządcy (zwani czasem pauren) sprawowali w imieniu Kalcksteinów kontrolę nad tamtejszymi pruskimi chłopami, tzw. Hakenzinsbauern (w 1543 znajdujemy trzech takich chłopów w tym majątku).

Kirsten Kalckstein posiadł Wogau i Pieskeim w 1468 roku. W Wogau znajdowały się dawne wolne pruskie dobra (XLII/19). Warto spojrzeć na mapę na początku tego artykułu.

__________________________

Przypis:

Pierwszym Tolkienem w rodzie rycerskim Tolk von Markelingerode był Heinrich Tolkin, który występuje w dokumentach z lat 1292-1328, żył w latach ?1260-?1328.

Heinrich Tolkin to tłumacz-negocjator (niem. Tolke, łac. interpres) w kancelarii biskupa warmińskiego Henryka Fleminga (1230-1300), który występuje w dokumentach jako Heinrich (łac. Heinricus), syn Bernharda, a także jako Heinrich Lutmodus (1292) oraz Heinrich Tolkin (1306). Urodził się w drugiej połowie trzynastego wieku (ok. 1260?) jako syn Bernharda i w młodym wieku związał się z kręgiem doradców biskupa warmińskiego, Henryka Fleminga. Po raz pierwszy spotykamy go w nadaniu lauksu Troben (lauks to określenie jednostki osadniczej z doby plemiennej pruskiej; łac. campus, pol. pole, niem. feld) nad rzeką Łyną dwóm Prusom, Kurnotorowi i Santapowi w 1292 (Codex Diplomaticus Warmiensis czyli CDW I, nr 89). Opisano go tam jako „Heinricus Lutmodus interpres noster” (‘Henryk Lutmod, nasz negocjator’). W dokumencie z 10 listopada 1300 r. (CDW I, nr 109) możemy prześledzić lokację pierwszej wsi chełmińskiej na Warmii, na 60 łanach, [A] Tolksdorfu (dziś Tolkowiec k. Braniewa). Jej zasadźcą na nowym prawie jest nasz Henryk opisany w dokumencie jako „Henricus filius Bernhardi” (‘Henryk, syn Bernharda’) – wcześniej na tym miejscu musiała istnieć wieś zasadzona na prawie magdeburskim przez jego ojca, Bernharda (patrz [I.1]), stąd „Bernhardisdorf”. W dokumencie z 9 stycznia 1301 (CDW I, nr 111) opisano pobliski majątek Demity (Demyta) jako leżący przy „granicas vel metas Hinrici interpretis” ('w granicach [dóbr] Henryka tłumacza'). Z dokumentu wydanego we Fromborku 5 maja 1304 (CDW I, nr 127) dowiadujemy się, że wieś Henryka nosiła pierwotnie imię jego ojca, a sam Henryk był jej sołtysem: „Henricus interpres in Bernhardisdorf sculteus” ('Henryk tłumacz, sołtys w Bernhardisdorf'). Ciekawy jest dokument z 4 czerwca 1306 (CDW I, nr 137), gdzie zapisano ziemię w jakimś Flemyngs w dystrykcie lidzbarskim pewnemu Polakowi (Polonus) Mikołajowi. Jest tam ciekawy dopisek: „P. Heinrici Tolkin”. Może się odnosić do naszego Henryka tłumacza (P. to patrząc na inne dokumenty prawdopodobnie skrót od privilegium, ‘przywilej’). Wcześniejszą formę nazwy wsi Tolksdorf czyli Bernhardisdorf znajdujemy w dokumencie kancelarii biskupa warmińskiego z 15 października 1317 (CDW I, nr 182). Występuje tam jako świadek niejaki Wilhelmus de Bernhardisdorf ('Wilhelm z Bernhardisdorfu'), czyżby inny syn Bernharda? Po raz ostatni Henryk Tolkin, tłumacz biskupi występuje w dokumencie z 14 października 1328 wydanym w Braniewie w czasach kolejnego biskupa Warmii, Jordana (CDW I, nr 240). Występuje tam jako „Heinricus de Tolcksdorf unus de senioribus euisdem domini Heinrici interpres vir utique fidelis et verax vocatus” ('Henryk z Tolksdorfu, jeden z najstarszych wspomnianego pana [biskupa] Henryka, tłumacz, mąż i prawy powołany'). Prawdopodobnie Henryk Tolkin zmarł wkrótce potem.

Imię (przydomek?) Lutmodus jest traktowane przez Trautmanna i Lewego (Reinhold Trautmann, Die altpreußischen Personennamen, str. 53, Ernst Lewy, Altpreußischen Personennamen, str. 52) jako imię pogańskie, bałtyjskie, pruskie, kojarzone z litewskim lutis ‘burza, niepogoda’ i polskim luty ‘srogi’ .Istnieje też pruskie słowo ludis ‘gospodarz’, ale nie można zapominać o średniowysokoniemieckim imieniu Liutmuot, ‘sławny z odwagi’, gdzie średniowysokoniem. liut to ‘głośny, sławny’). Opowiadam się za następującą możliwością: ojciec Heinricha, Bernhard (patrz [I.1]) zasłużył być może w czasie II powstania pruskiego podczas oblężenia Bartenstein (Bartoszyc) na przydomek Liutomuot, ‘sławny z odwagi’. Przydomek ten odziedziczył Heinrich. A później jego drugi przydomek Tolk, ‘tłumacz-negocjator’ skojarzono ze średniowysokoniem. przymiotnikiem *tol-küene ‘szaleńczo odważny’ - stąd przydomek Tolkin. Profesor J. R. R. Tolkien tak właśnie wyjaśniał etymologię swojego nazwiska (od niem. tollkühn < *tol-küene).
 

Może już wtedy komuś przyszło na myśl, że Tolkin, w rzeczywistości pruskie określenie Tulkīn ‘potomek Tolka (tłumacza) to tollkühn ‘szaleńczo odważny, brawurowy’ i obmyślił inny odpowiednik – niem. lūtmod ‘głośny-śmiały’?