Próba rekonstrukcji osady na Biskupiej Górce (poł. XVIII w.)

Z dedykacją dla wszystkich mieszkańców Zaroślaka i Biskupiej 

Rys. 1.
M. Deisch, "Targ Węglowy"
– zaznaczyłem kościół Zbawiciela i szczyt Biskupiej Górki, który analizuję niżej

Według Gedanopedii Biskupia Górka, niem Bischofsberg to dziś część Śródmieścia, jednostki pomocniczej Gdańska. Obszar dawnej wsi Górka wyznaczały obecna ul. Biskupia, skraj wzgórz nad (nienależącymi do niej) ul. Spadzistą i Kaznodziejską, skrzyżowanie ul. Stoczniowców i Brzegi, zachodnia część ul. Brzegi do ul. Podmiejskiej i Małomiejskiej, ul. Sikorskiego, Armii Krajowej i Na Stoku. Przed rokiem 1356 pobudowano w najwyższym miejscu wsi drewniany dwór, rezydencję biskupów włocławskich. Bezpośrednie okolice dworu nazywano od 1356 Starą Górką, od XV wieku Biskupią Górką (w 1433 Bischofsberg, w 1438 mons episcopalis, w 1582 Byszkupia Gora). Około roku 1380 biskup Zbylut z Gołańczy wybudował tu dwór murowany, centrum dóbr biskupich w północnej części Pomorza, korzystali z niego: biskup sufragan (zastępca biskupa włocławskiego w sprawach duszpasterskich), archidiakon i oficjał pomorski, ustanowiono włodarza do doglądania stanu zabudowy. W 1433 Biskupią Górkę zajęli i zniszczyli husyci, podczas rokowań polsko-krzyżackich. Istniejąca na zboczu pod wzgórzem wioska w 1444 obejmowała około 35 ha gruntów i liczyła 6 zagród. W końcu XVI wieku było już 15 domostw. Centrum wsi znajdowało się na zakręcie obecnej ul. Biskupiej, powyżej skrzyżowania z ul. Na Stoku. W XVII–XVIII wieku zamieszkiwali ją niepodlegający jurysdykcji Gdańska rzemieślnicy, stanowiąc konkurencję dla gdańskich cechów. Jednym z takich rzemieślników był Christian Tolkien (1706–1791), ojciec dwóch braci Tolkienów, którzy w latach 70. XVIII wieku znaleźli się w Londynie.

Rys. 2
Oryginał grafiki Deischa (1763). Widać nr 4 czyli Biskupią Górkę

Według założonej w roku 1744 księgi gruntowej wsią w imieniu biskupa zarządzał notariusz-sekretarz, był nim najczęściej kanonik włocławski. We wsi znajdowało się wówczas 25 zabudowanych i niezabudowanych parcel. W 1772 nastąpiło ostateczne przejęcie Biskupiej Górki przez władze Gdańska (bez uzgodnienia z biskupem) i włączenie jej w obszar miejskiej jurysdykcji. Miało to zapobiec przejęciu tego strategicznego wzniesienia przez sekularyzujące dobra duchowne władze pruskie. W roku 1780 Mathias Nathanael Wolff założył na bastionie Ostroróg obserwatorium astronomiczne. W okresie wojen napoleońskich Prusacy w latach 1806–1807 odnowili i umocnili fortyfikacje. W latach 1827–1833 Prusacy wznieśli tam  koszary.

Rys. 3
M. Deisch, "Kunszt Wodny"
– w tle Biskupia Górka

W Archiwum Państwowym w Gdańsku przejrzałem dokładnie księgę gruntową Biskupiej Górki (APGd. 300,32/14) poszukując śladów Christiana Tolkiena i jego rodziny w latach 1746–1749 (gdy na pewno mieszkali na Biskupiej, bo w 1746 urodził się na niej Daniel Gottlieb Tolkien, a w 1749 jego siostra Anna Elisabeth; ich młodszy brat Johann Benjamin, prapradziadek J. R. R. Tolkiena, urodził się już nad Kanałem Radunii, w Peterszawie/Zaroślaku). W księdze gruntowej nie znalazłem wprawdzie nazwiska Tolkien, ale wśród właścicieli posesji znalazłem osobę związaną z rodziną Tolkienów w Gdańsku, Martina Musiga. Martin Musig (Music, Musich) urodził się we wsi Kolkewitz k. Chocieburza (Cottbus) na Łużycach w Saksonii i od 1753 był w Gdańsku obywatelem-kupcem. Jego brat Georg Musig był w Gdańsku od 1754 obywatelem-rzemieślnikiem jako kuśnierz. W związku z rodziną Tolkienów znajdujemy Martina Musiga i jego żonę Constantię w roku 1748 jako chrzestnych  Dorothei Constantii Tolkien, córki kuśnierza Michaela Tolkiena i jego żony Euphrosiny, z domu Matthiess (innymi chrzestnymi Dorotki byli: Johann Gottfried Ehwald, rektor szkoły św. Jana, którego znamy jako proboszcza Tolkienów i patrona Braci Morawskich w Gdańsku oraz państwo Lölus, którymi muszę się jeszcze kiedyś zająć). Constantia Dorothea w 1766 została żoną Andreasa Uebelina, mistrza kuśnierskiego. Martin Musig był właścicielem domu nr 5 na Biskupiej Górce od 1777 (APGd 300,32/14, str. 13):

No. 5 („Haus und Erbe mit einem Doppelten-Giebel et caeteris suis attinentys”) – Godefredus Winter (1744–1765), David Deysing (1765), Martin Musich (1777)

Czyżby zatem w tym domu mógł mieszkać w latach 40. XVIII wieku Christian? Czy był na Biskupiej Górce "niepodlegającym jurysdykcji Gdańska rzemieślnikiem"? Domyślam się przecież, że był pozacechowym kuśnierzem (jego najstarszy syn został znanym londyńskim kuśnierzem, a jego brat Michael był w tym czasie mistrzem kuśnierskim w Głównym Mieście). Christian na pewno nie uzyskał podobnego statusu, jak jego młodszy brat. Nie ma go w księgach obywatelskich Gdańska. Ale był szanowanym mieszkańcem Peterszawy, a jego synowie osiągnęli na emigracji w Anglii wysoki status.

Czy mamy jakieś wizerunki Biskupiej Górki z tego okresu? Tak! Ich autorem jest opisywany już na moim blogu Matthaeus Deisch. Biskupia widnieje na marginesie jego wizerunków Głównego i Starego Miasta. Ale widać w tych obrazach pewną konsekwencję (oprócz podkreślonym kolorem domków proszę też porównać inne elementy krajobrazu, drzewka, płoty itd.):

Wizerunek Biskupiej Górki z perspektywy Kunsztu Wodnego, patrz Rys. 3

Wizerunek Biskupiej Górki z perspektywy Targu Węglowego (Kohlmarkt), patrz Rys. 2

Mapa z epoki – zaznaczyłem obiekty z rys. 1

Osada na Biskupiej Górce – większe zbliżenie na domy

Dodatek – domy wg księgi gruntowej Biskupiej Górki:

Mikrofilm z księgą gruntową Biskupiej Górki

Dom nr 5 wg APGd 300,32/14

Księgi parafialne kościoła St Salvator w Petershagen (354,340) + księga gruntowa (300,32/14)

Nazwiska mieszkańców Bischofsberg w latach 1744-1752. Podkreśliłem nazwiska, które pojawiają się i w księdze gruntowej, i w spisie chrzczonych z Biskupiej Górki.

Bischofsberg

No. 1 „Haus und Erbe nebst einem Ueben-Platz et reliquis attinenz suis mit dem Giebel geben Mittag und mit der Seites Wand gegen der Dantziger Wall zu gelegen” [Nr 1. Dom i działka obok Placu Ćwiczebnego (Ueben-Platz) i przyległości ze szczytem skierowanym na południe i ścianą boczną na przeciw Wału Gdańskiego] – spectabilis Andreas Schultz (1744–1759)

No. 2 „Haus und Erbe mit einem Doppelte-Giebel et caeteris suis attinentys” [Nr 2. Dom i działka z podwójnym szczytem i przyległości] – spectabilis Joachimus Nagel (1744–46), Joannes Fridericus Nagel (1746), Bartolomeus Joannes Mentzel (1746–1771)

No. 3 „Haus und Erbe mit einem Doppelte-Giebel et caeteris suis attinentz” [Nr 3. Dom i działka z podwójnym szczytem i przyległości] – Johann Martin Kurtzhals, Johann Gottfried Kurtzhals (1744–1756), Carolus Efraim Barth (1756–)

No. 4 „Haus und Erbe nebst einem Ueben-Platz et caeteris suis attinentys” [Nr 4. Dom i działka obok placu-feudum [Lehen-Platz], ogrodu, tylnych zabudowań itd. z przyległościami] – Joannes Ciechanowski (1744–1745), Petrus et Gabriel Stephens („Fratres Germani”, 1745–1751), Bartolomeus Joannes Mentzel (1751–1755)

No. 5 „Haus und Erbe mit einem Doppelten-Giebel et caeteris suis attinentys” [Nr 5. Dom i działka z podwójnym szczytem itd. z przyległościami] – Godefredus Winter (1744–1765), David Deysing (1765), Martin Musich (1777)

No. 6 „Haus und Erbe cum suis appertinens auff der Ecke neben der Lange Treppen gelegen, Hauschen [?] Einhorn gennant” [Nr 6. Dom i działka z przyległościami na rogu blisko Długich Schodów, domek [?] zwany Jednorożcem] – Christian Erdtman Schmidt (1744–1753), fr. Margaretha Burchart (1753–), Johann Nathaniel Ohm (1753–)

No. 7 „Haus und Erbe cum suis attinentys mit dem Giebel nach der Stadt zu gelegen” [Nr 7. Dom i działka z przyległościami ze szczytem skierowanym ku Miastu] – Johann Jacobsen (1744–1754), Wilhelm Defehr (1754–)

No. 8 – j.w. [Nr 8. Dom i działka z przyległościami ze szczytem skierowanym ku Miastu]

No. 9 „Haus und Erbe mit einem Doppelten-Giebel … neben Haußchen caeterisque suis attinentys” [Nr 9. Dom i działka z podwójnym szczytem obok domku z przyległościami] – Andreas Hirschman (1744–1766), George Sebastian Ginter (1766–)

No. 10 „Haus und Erbe cum suis appertinentys auff der Ecke nach dem Wall zur gelegen" [Nr 10. Dom i działka z przyległościami na rogu na wprost Wału Miejskiego] – Elisabeth Deker (1744–1745, „vidua”), Maria Decker (1745-1757)

No. 11 – j.w. [Nr 11. Dom i działka z przyległościami na rogu na wprost Wału Miejskiego]

No. 12 „Haus und Erbe cum appertinentys welches Hauses angelegenner Garten von Vornen nach den Walle zu gelegen” [Nr 12. Dom i działka z przyległościami, z ogrodem z przodu należącym do domu, który leży naprzeciw Wału Miejskiego] – Niclaus Grau (1742–1751), Martin Seltenschloos (1751–), Johann Henricus Lewerent

No. 13 „Haus und Erbe cum attinentys des zu diesem Haus gehörige Garten formieret die Ecke an dem Walle, hinter dem sub No. 1 gelegene Haus und Garten” [Nr 13. Dom i działka z przyległościami, z ogrodem, który tworzy narożnik przy Wale, za domem i ogrodem należącym do nr 1] – Georgius Hertz (1744–1755), „Christian und Maria Elisabeth Schönborns Kinder”, David Grimm und Christian Schönborn (1755–)

No. 14 „Haus und Erbe cum suis appertinentys, hinter denen Hausen sub No. 17 et No. 18 gelegen" [Nr 14. Dom i działka z przyległościami, które leżą na tyłach domów nr 17 i 18] – spectabilis Joachimus Nagel (1744–57), Joannes Fridericus Nagel (1744–1757)

No. 15 „Haus und Erbe cum attinenz so auff der Ecke lagnest [?] dem so … u... Kirchenhoff über gelegen” [Nr 15. Dom i działka z przyległościami, na wprost cmentarza (?)] – Dorothea Bruhn („vidua”), Petrus et Amandus seu Gabriel Steffen Fratres Germ.

No. 16 „Haus und Erbe cum suis attinentys” [Nr 16. Dom i działka z przyległościami] – Joachim Pfennig (1744–1747; brat pastora z St Salvator?)

No. 17 „Haus und Erbe cum appertinentys”  [Nr 17. Dom i działka z przyległościami] – Johann Klath

No. 18 „Ein Haus und Erbe cum attinentys nahe dem fahrlege [?] gelegen” [Nr 18. Dom i działka z przyległościami leżące przy zjeździe (?)] Constantia und Dorothea Emens

No. 19 „Ein Haus und Erbe mit dem Doppelten Giebel et caeteris suis attinentys nach an dem fahranlage gelegen” [Nr 19. Dom i działka z podwójnym szczytem z przyległościami leżące przy wjeździe (?)] – spectabilis Andreas Schultz (1744–1760), spectabilis Bartholomaeus Johannes Mentzel (1760–)

No. 20 „Ein Haus und Erbe nebst einen Garten et caeteris appertinentys” [Nr 20. Dom i działka przy ogrodzie i przyległości]– Anna Maria Ukerts (?), Christian Decker (1744–1753), Maria Decker (1753–)

No. 21 „Ein Haus und Erbe cum attinentys”[Nr 21. Dom i działka z przyległościami] – Johann George Fritsche, Gottfried Gerths, Agneta Bleibels (1744–1759)

No. 22 „Ein Haus und Erbe mit zweie Giebele und einen neben anliegenden uebebauente Platz caeterys attinentys nahe an dem Nachbar Gange gelegen” [Nr 22. Dom i działka z dwoma szczytami i jednym przy leżącym obok placu z przyległościami obok sąsiedniego wejścia] – Jacobus Grohnwaldt, Johann Gräber (1744–1760)

No. 23 „Ein Haus und Erbe et appertinentys” [Nr 23. Dom i działka z przyległościami] – Andreas Lindenberg, Johann Gottlieb Rössler (1744–1764)

No. 24 „Ein Haus und Erbe in doppelten Worder-Husin [?] bestahende et caeteris suis attinens” [Nr 24. Dom i działka z podwójnym … i z przyległościami] – Jacob Molke (1744–)

No. 25 „Ein Haus und Erbe cum suis attinentys nahe an dem Wall gelegen” [Nr 25. Dom i działka z przyległościami leżąca obok Wału] – Johannes Gast (1744–)

Becker, Gottfried,149

Bergholtz, Ephraim, 45 t,

Breese, Erdmann, 85

Danyszewski (Daniszowski), Johann Benjamin, 91, 152

Deber (Deker?), Johann Carl, 44, 122

Deising, Johann David, 73, 140

Dering, Erdman, 71

Dietrich, Heinrich Christian, 45, 121

Froeligk, Johann Christoph, 72

Heidemann, Jacob, 137

Heisich, Carolus, 44

Ingver, Theophilus, 164

Jado, Johann Jacob, 10, 55

Jaeger, Johann Christoph, 34, 102, 161

Kemel, Martin, 154

Kronfeld, Johann Gottfried, 38

Kuba, Johann Gottlieb, 10, 54

Leske, Emanuel, 60

Miran, Johann Simon, 26

Neumann, 77

Rache (Rach), Gottfried, 7, 27, 86

Rakau, Johann Gottlieb, 93

Schultz, George Friedrich, 63,

Schultz, Johann George, 37, 136

Schultz, Carl, 94

Schultz, Christian, 156

Seeling, Michael, 70

Sich, Daniel, 150

Tollkühn, Christian, 38, 109 (Petershagen)

Wenig, Johann, 152

Winckler, Michael, 45, 86, 146

Winter, Johann Caspar, 132

Wulff, Heinrich Christoph, 84, 138