Tajemnica Pastora Majewskiego Co się stało 27 lutego 1790 r.?

Kościół św. Piotra i Pawła, Der Stadt Dantzigk…, 1687

Mam nową (i jednocześnie starą) sprawę, która na pewno uda się z Wami wyjaśnić. Chodzi mi o rolę pastora Samuela Ludwiga Majewskiego w dziejach nieruchomości Christiana Tolkiena i jego następcy, Carla Johanna Bergmanna. Nie mówię już o innym marzeniu – żeby znaleźć jakiś portret tego dość znanego gdańszczanina.

O samym pastorze dużo pisałem na blogu (tutaj).

Piszę tam o testamencie Majewskiego, który udało mi się odkryć w archiwach angielskich (w transkrypcji testamentu pomoże mi Jarema Piekutowski):

Testament został spisany w Gdańsku 26 września 1800 r. i przełożono go na angielski i wysłano do Londynu (nie rozumiem jeszcze dlaczego). Z testamentu wynika, że pastor Majewski miał tylko jedną spadkobierczynię, siostrę Joannę Elżbietę, która wyszła za mąż za Bohemian Minister, czyli herrnhuckiego pastora Johanna Theophilusa Elsnera i zmarła w Berlinie (w testamencie jest też mowa o synu pastora Elsnera, pastorze herrnhuckim, Danielu Benjaminie Elsnerze). Ojciec Majewskiego, Jerzy Ernest Majewski (zm. 1757) wywodził się z rodziny Braci Polskich (czyli spadkobierców husytów – tak jak herrnhuci, czyli Bracia Morawscy) i był aktywnym działaczem Jednoty Braterskiej. Można zatem założyć, że i sam Samuel Ludwik Majewski był herrnhutem. Ciekawe, że pojawia się też nazwisko Music, które znamy z dziejów rodziny Tolkienów w Gdańsku (o ile dobrze odczytuję testament, młodsza córka Joanny Elżbiety Elsner wyszła za mąż za pana Musica, prusko-królewskiego inspektora w Poczdamie). Znany z wpisów gdańskich rodziny Tolkien Martin Musig (Music, Musich) urodził się we wsi Kolkewitz k. Chocieburza (Cottbus) na Łużycach w Saksonii i od 1753 był w Gdańsku obywatelem-kupcem. Jego brat Georg Musig był w Gdańsku od 1754 obywatelem-rzemieślnikiem jako kuśnierz. W związku z rodziną Tolkienów znajdujemy Martina Musiga i jego żonę Constantię w roku 1748 jako chrzestnych Dorothei Constantii Tolkien, córki kuśnierza Michaela Tolkiena i jego żony Euphrosiny, z domu Matthiess (innymi chrzestnymi Doroty byli: Johann Gottfried Ehwald, rektor szkoły św. Jana, którego znamy jako proboszcza Tolkienów i patrona Braci Morawskich w Gdańsku oraz państwo Lölus, którymi muszę się jeszcze kiedyś zająć). Constantia Dorothea w 1766 została żoną Andreasa Uebelina, mistrza kuśnierskiego, a ślub wzięli w kościele reformowanym św. Elżbiety (a nie w kościele luterańskim!). Martin Musig był właścicielem domu nr 5 na Biskupiej Górce od 1777 (APGd 300,32/14, str. 13).

W księdze gruntowej posesji Tolkienów/Bergmannów przy Letzte Gasse nr 28 w Petershagen Innerhalb (APG 98/11734 Grundbuch An der Radaune 28) czytamy, że właścicielami nieruchomości byli Tischler (stolarz) Johann Carl Bergemann, a po nim Arbeitsmann (tutaj: wolny rzemieślnik) Christian Zobel; patrz tutaj.

Tymczasem w tym samym dokumencie pastor Majewski występuje w dziale "Gerichtlich versicherte Schulden und andere Realverbindlichkeiten" ('prawnie zabezpieczone długi i inne rzeczywiste zobowiązania'?):

 

Księga Letzte Gasse s. 50 (fragm): No. 1 Rthlr. 100 Rubrica III. [...] Herr Samuel Ludwig Majewski Pastor zu St. Petri und Pauli hat auf obigem Erbe 400 Fl. zu Pf[ennig]zins und den 27 Aug. d. J. ist der erste Pf[ennig]Z[ins] a 5 Pr. ct. Act. d. 27. Februar 1790. Welches auf den Grunde deßelben ex decreto vom 27. Januar 1804 anhero übertragen worden.

[i dalej:]

Gegenüberstehende sub No. 1 eingetragene Einhundert Reichsthaler, in Vierhundert Gulden Danz[iger]. cour[ant]. sind von dem Predigern Majewski laut der unterm 14.st Septbr. 1801 coram Notario et testibus [przed notariuszem i świadkami] ausgestellten Cessions Urkunde an der Geschworenen-Mann [ławnik] Carl Wilhelm Meuschel [Menschel?] und von diesem wiederum laut Cession coram Notario et testibus vom 12th October 1801 an den Arbeitsmann Christian Zobel eigenthümlich abgetreten worden, welches auf der Grund der vorgedachten Documente ex decreto vom 27th Januar 1804 anhero vermerkt ist.

[ostatnia rubryka:]

Gegenüberstehende sub No. 1 eingetragene 100 rt. in Vierhundert Gulden D. c. sind dadurch, daß der Arbeitsmann Christian Zobel laut gerichtlicher Cessions-Contrakten o. d. 10. Maerz et confirm den 21 Juny 1803. Eigenthümer des verpfordeten Grundstücke geworden ist, getilgt, und deßhalb ex decreto vom 27th Januar 1804 gelöschet worden.

W innej księdze gruntowej tej nieruchomości - APG 98/8961 - czytamy, że:

Auf diesem Grundstücke hatten [?] laut Erbbuch Extrack 460 fl. zu Pfenigzins für den Verstorbenen Pastor Majewski, die an der Schuhmacher Zobel credirt [...] sollen, wovon ich jedoch uns aus der an mich von letztern etwas erfahren, das Capital selbst [...] ich auf die Gründe des Erbbuch Extract als richtig an.

_________________________________

Interesuje mnie, co Majewski miał wspólnego z tą nieruchomością. Czy po prostu zaciągnął dług na nią (ale wtedy musiałby być jej właścicielem chyba, prawda?). Czy może pomógł spłacić wcześniejsze długi? Wy lepiej znacie niemiecki ode mnie. Potrzebuję pomocy.

Co się stało 27 lutego 1790 roku?! (bo ta data jest tu chyba kluczowa)

Shield of the mediaeval Tolkiens (Tolkyns)!

About the Tolkiens' coat-of-arms you can read here.

Yes, I will have a shield with the Tolkien coat-of-arms! I have ordered it from Robert Wenta's workshop (see here). I simpy try to reconstruct how a diener knight from the State of the Teutonic Order could look like. How J. R. R. Tolkien's ancestors, the knights Tolkyn von Merklichenrad were like. See the stages of the shield reconstruction:

The Tolkiens' coat-of-arms (this example belonged to bishop Fabian von Losainen)

I will show you the final shield when it is ready.

"Biały Niedźwiedź", dom Michaela Tolkiena? – jeszcze jedna możliwość!

Jak pamiętacie, szukam właściwej lokalizacji domu Michaela Tolkiena przy ulicy Grobla. Ostatnie ustalenia celują w adres Grobla II nr 16 czyli tzw. Dom Horna ze znakiem białego gołębia (patrz tutaj). Istnienie warsztatu kuśnierskiego w tym domu potwierdza też praca Ewy Barylewskiej-Szymańskiej i Zofii Maciakowskiej pt. Ludzie i miasto u progu nowoczesności. Socjotopografia Gdańska w pierwszej połowie XIX wieku. Na mapach zamieszczonych w tej książce przy Grobli (I-IV) znajdują się tylko dwa domy kuśnierzy:

Strzałki oznaczają jedyne dwa domy przy Grobli, w których na pocz. XIX w.
znajdowały się warsztaty kuśnierskie (K)

Chodzi o dom na rogu Grobli I i Szerokiej oraz o wspomniany wyżej dom przy Grobli II nr 16. Ponieważ Michael Tolkien należał do straży obywatelskiej Kwartału Szerokiego, a kwartał ten obejmował dom przy zachodniej (na mapie chodzi o górną) stronie Grobli, nie zaś dom przy wschodniej (na mapie dolnej) stronie tej ulicy, być może pojawia się zupełnie nowa możliwość dotycząca lokalizacji miejsca zamieszkania Tolkiena! Nową możliwość zaznaczam na mapie Buhsego czerwoną linią:

Jest to dom z dawnym serwisnummerem 1107b (później Szeroka nr 37). Dom ma w poł. XIX wyraźnie dwa wejścia: od Grobli i od Szerokiej. Na mapie Buhsego zaznaczono, że opisuje go nr księgi hipotecznej: Damm 1 nr 7. Trzeba będzie zatem sprawdzić dokumentację tego domu. Na przełomie XIX i XX wieku dom ten wyglądał tak (zaznaczony czerwoną linią):

W XVIII wieku miejsce to wyglądało na mapie tak:

Tutaj zaznaczyłem kiedyś wszystkie kuśnierskie lokalizacje, które udało mi się odnaleźć w dawnych książkach adresowych Gdańska:

Chyba kiedyś błędnie oznaczyłem dom Tolkiena. Być może do Tolkiena w XVIII wieku należał dom, który na mapie opisałem jako dom Oyera (nieco na prawo). Z ogłoszeń w prasie gdańskiej wynika, że dom na rogu Szerokiej i Grobli w XVIII w. nazywał się "Pod Białym Niedźwiedziem". Mistrz kuśnierski, Johann Heinrich Oyer (1733–1803, mistrz kuśnierski od 1760) lub jego syn Johann Heinrich Oyer (1767–1840) w 1789 przeniósł swoją pracownię kuśnierską z dotychczasowego domu przy Szerokiej (z domu opisanego jako Weisser Bär, "Biały Niedźwiedź") na Groblę II pod nr 16 ("Hornsche Haus"):

Dom ten baza kart obiektów PAN w Gdańsku opisuje tak:

O zabudowie działki brak danych. W 1854 r. posesja znajdowała się w rękach handlarza odzieżą Goldsteina. W połowie lat 60. XIX w. właścicielem był rentier Goldstein. W 1897 r. i w 1907 r. nieruchomość należała do zegarmistrza Dufke. W początku lat 20. XX w. stanowiła własność Schwarka. Po połowie lat 30. XX w. jako właścicielka odnotowana Margaret Schwark. W 1942 r. nieruchomość była nadal jej własnością. Kamienica zniszczona w 1945 r., nieodbudowana, prawdopodobnie na historycznej działce wzniesiono w 1. poł. lat 50. XX w. socrealistyczny dom wielorodzinny.

Być może opisujemy wcześniejsze, nieznane PAN dzieje tej działki! Oyerowie byli blisko związani z Tolkienami (widzimy ich jako częstych chrzestnych Tolkienowych dzieci w Gdańsku), a dodatkowo Johann Heinrich młodszy pojął za żonę Susannę Renatę, córkę Salomona Peterknechta (1742–1814), którego poznaliśmy w 1770 roku jako czeladnika kuśnierskiego Michaela Tolkiena.

I znowu pamięć genetyczna? Bo przecież Biały Niedźwiedź, Niedźwiedź Polarny Karhu to jedna z najważniejszych postaci Listów św. Mikołaja J. R. R. Tolkiena! (o zwyczaju pisania kart noworocznych przez gdańszczanina, Christiana Tolkiena, pisałem oto tutaj).

Kürschner Gewerkshaus (Dom Cechu Kuśnierzy)

Od dłuższego czasu próbowałem odnaleźć lokalizację Kürschner Gewerkshaus, czyli gdańskiego Domu Cechu Kuśnierzy. Pierwotnie wydawało mi się, że musiał on znajdować się koło ulicy Kürschnergaße (Kuśnierskiej), ale ostatecznie odnalazłem go przy Starej Zbrojowni, przy ulicy Große Schirrmachergaße (Kołodziejska) i Klein Schirrmachergaße (nieistniejąca Mała Kołodziejska). Oto jego lokalizacja na mapie zamieszczonej w pracy Ewy Barylewskiej-Szymańskiej i Zofii Maciakowskiej pt. Ludzie i miasto u progu nowoczesności. Socjotopografia Gdańska w pierwszej połowie XIX wieku:

K/C – Dom Cechu Kuśnierzy (wyżej zaznaczona jego oficyna, w której w pocz. XIX wieku miał swój antykwariat
syn mistrza kuśnierskiego Michaela Tolkiena, Christian Tolkien

Oto zdjęcie tego budynku:

Nie do końca wiemy, jak ten budynek wyglądał w XVIII wieku, choć wskazówką może być grafika przesłana mi przez Forta (Forum Dawny Gdańsk), którą ten badacz opisał tak: "Kamienice i ulica po prawej stronie zbrojowni. (...) Trzeba teraz ustalić, które kamienice tu widzimy. Widać fragment najbliższej od zbrojowni a jeśli tak, to ta "kuśnierzy" widoczna jest w całości ... jak i kolejne. To widok ok. roku 1860":

Strzałkami oznaczyłem szczyt domu (górna strzałka) i wejście do niego (dolna strzałka)

A tutaj moja nowa zdobycz z Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz w Berlinie (z przyczyn prawnych prezentuję tylko fragmenty dokumentu):

 

Mamy tu oryginalny dyplom mistrzowski kuśnierza Christopha Plöhna, urodzonego w St Albrecht (dziś Święty Wojciech), wydany w 1765, gdy starszymi cechu byli Nicolaus Übelin (Eltermann) oraz Michael Tolkien (Compan). Tolkien to oczywiście krewny J. R. R. Tolkiena – dokładniej młodszy o dwa lata brat Christiana Tolkiena, praprapradziadka Profesora. Porównajmy własnoręczny podpis Tolkiena z tego dokumentu i ze spisu mieszkańców Gdańska z 1770:

Michael Tolkien ("Tolckien") 1765

Michael Tolkien ("Tolckien") 1770

Niezwykłe podobieństwo, zwłaszcza graficznej formy imienia Michael, prawda? To podpis jednej i tej samej osoby.

Świetnie prezentuje się też pieczęć cechu kuśnierzy. To jedyny znany mi zachowany przykład tej pieczęci. Wydaje się, że całe archiwum tego cechu uległo destrukcji podczas "wyzwalania" Gdańska. W Archiwum Państwowym w Gdańsku mamy bardzo ubogą kolekcję dokumentów dotyczących Kürschnergewerk. Dobrze, że Berlin zachował taki ciekawy dokument z nazwiskiem Tolkien i pieczęcią cechu!

Oto rysunek herbu cechu gdańskich kuśnierzy, który widzimy na pieczęci:

Tolk[ien] von Merklingerode 1420 [OF 86/21]

Źródło: Ordensfoliant (OF) 86/21

Nota, wer dy Tolkynn für ... ... 

Wissentlich zey allen dy disse schrift seen add horen lesen, daz herr Olbrecht Zachsze vom ko Mykoln hot gedanckt guter betzalunge herr Nitsche Tolk, Casparn Tolk, Dytterichen Tolk, Niclos Tolk von Merklinge Rode vor etehalb hundert mark guthes geldes in vormundeschaft zeins zones Hannus oth zeynem zone Heynrich, der uff dy czeit mundig wass czu voller genunge alzo von der nochgeschrebene guther wegen Kleynen Borken, Neuw Tolkesdorf, Alde Tolkesdorff, Pleinknik mit aller hirschaft und erem czugehoren noch inhaldunge erer brieffe das zoyget lantrichter, lantscheppen und lantgehegetding. Gescheen am neheeschten donirstage noch letare anno domini m cccc xx

Zdobyłem Ordensfoliant nr 86 (kto siedzi w tych sprawach, ten wie, że jest to coś wysoce unikalnego; są to wyroki sądu ławniczego w Bartoszycach z lat 1391–1493), a w nim na str. 21 odkryłem zupełnie niezwykły tekst. Mamy w nim wszystko, co potwierdza, że (1) rodzina von Markelingerode z Saksonii (tutaj: "von Merklinge Rode") jest tożsama z rodziną Tolk z Prus, i że Tolk von Markelingerode nazywali się w późniejszym czasie po prostu Tolkyn czyli Tolkien (patrz późniejszy dopisek u góry tekstu) oraz że (2) Tolkienowie z Tolko/Tolks i Tołkin/(Neu-)Tolksdorf to ci sami Tolkienowie, którzy wcześniej na Warmii założyli Tolkowiec/(Alt-)Tolksdorf [może to też być dawna nazwa dzisiejszej Staryni czyli niemieckiego Groß Altendorf k. Tołkin) oraz wsie Lipowina/Lindenau oraz Wolę Lipowską/Breitlinde. Ponadto z analizy porównawczej innych dokumentów wnioskuję, że Nitsche, Caspar i Dietrich to synowie Clauko Tolkyna oraz jego żony Adelheid (siostry biskupa warmińskiego, Henryka Vogelsanga). Niclos Tolk był natomiast ich kuzynem – synem Matthiasa II Tolkyna albo Bertholda Tolkyna. Wszyscy oni byli potomkami Matthiasa I Tolk von Markelingerode (zm. 1379)

Z tekstu ponadto wynika, że niejaki Olbrecht Zachsze (Albrecht Sachse, 'Sas'; czyżby syn Heinricha Sachse, współwłaściciela wsi Tołkiny w 1374? - patrz tutaj) przekazał pod opiekę Tolków swoich niepełnoletnich synów Hannusa oraz Heynricha, przeznaczając na ten cel dochody z wymienionych dóbr znajdujących się m.in. w Kleyne Borken, Neuw Tolkesdorf, Alde Tolkesdorf etc. Sprawa została załatwiona przed sądem ławniczym w Bartoszycach. Czy wspomniany Albrecht Sachse to Albrecht Herzog von Sachsen, jeden z komturów pokarmińskich (ok. 1380-1381), a wcześniej prokurator w Rastenburgu (1374)? Sachse to być może przydomek Matthiasa I Tolk von Markelingerode – w dokumencie PU IV 628 z 30 XI 1350 spotykamy tołka komtura Bałgi, Mathiasa Sachse. W 1356 tołkiem bałgijskim jest Matthias Tolk von Markelingerode. Imię Mathias (Maciej) nie było wówczas popularne w krzyżackich Prusach i można podejrzewać, że mamy tu do czynienia z tym samym tołkiem.