Jeszcze raz o etymologii nazwiska Tolkien oraz co oznacza imię Kigau?

Za dane lingwistyczne dziękuję pani profesor Beate Szillis-Kappelhoff! 

Alf i Halban, czyli pruski wajdelota. Czy protoplasta Tolkienów był również wajdelotą?
(rys. Michał Elwiro Andriolli)

Jak wiecie etymologia nazwiska Tolkien to sprawa bardzo skomplikowana.

(1) Do tej pory opowiadałem się za tym, że forma Tolkien wywodzi się od pierwotnego przydomka > nazwiska Tolk (które oznacza 'tłumacza, negocjatora') i poprzez dodanie końcówki -īn opisuje 'potomka Tolka'. Ta forma miałaby być związana z rycerskim rodem von Markelingerode (von Merlichenrad) z Saksonii (konkretnie z Gór Harzu), którego dzieje udało mi się szczegółowo opisać, a który w Prusach nosił nazwiska rodowe: Sachsen, Tolk(ien), Powersche i von Losainen. Patrz na przykład tutaj.

(2) Dziś jednak – po berlińskich odkryciach – wiemy, że nasi Tolkienowie nie pochodzą od saksońskich rycerzy. Na arenę dziejów wchodzą w XVI wieku (gdy rycerski ród Tolkienów wygasł) jako rodowici, etniczni Prusowie, wolni właściciele małych gospodarstw i chełmińscy sołtysi. Nie mają zatem żadnych związków z rycerzami Tolkienami. Łączy ich z nimi tylko forma nazwiska (choć zapewne nie etymologia).

Przypuszczam, że ich nazwisko ma inną etymologię (choć też związaną ze słowem tolk 'tłumacz, negocjator'), że pochodzi od nazwy wsi Tolkeim (< prus. *Talk-kāims 'wieś tołka, wieś tłumacza'; w języku polskim proponuję formę Tołkajmy). Zauważyłem, że XVI-wieczni Tolkienowie pojawiają się w dwóch miejscach dawnych Prus: w okolicach Iławy Pruskiej i w okolicach Labiawy (dziś na terenie Okręgu Kaliningradzkiego). Blisko wiosek o nazwach Tollkeim i Dollkeim. Oto na przykład Tewes Tolkin, klein frei z Legitten k. Labiawy (od niego pochodzi duża rodzina Tolkienów z okolic Arnau, czytaj tutaj). Książę Albrecht Hohenzollern odnowił dla niego przywileje jego przodków 29 września 1526. W tych dokumentach Albrechta nazwisko Tolkien ma następujące formy:

Tholkeyn
Tholckhein
Dolckin

Dwie pierwsze formy (które uważnemu czytelnikowi skojarzą się z nieszczęsnym przekręcaniem nazwiska Profesora Tolkiena, na co uskarżał się w listach: zamiast Tolkien - Tolkein) mogą wywodzić się od nazwy wsi Dolkeim k. Rudau lub Tollkeim k. Domnau. W tamtych czasach ludzie niższego i wyższego stanu otrzymywali nazwiska od miejscowości, z których przybyli.

Jeżeli nie jest to przekonująca teoria, przyjrzyjmy się innym nazwiskom na -ien, które spotykamy w Prusach. W książce H. G. Podehla pt. 4444 ostpreußische Namen prußisch enklärt znajdziemy takie przykłady:

nazwisko Augustien : miejscowość Angstein

nazwisko Bolien : miejscowość Polleyn

nazwisko Leskien : miejscowość Lyskein

nazwisko Popien : miejscowość Bubein

(3) A co począć z imieniem domniemanego protoplasty rodu Tolkienów, Prusa zwanego Kigau (patrz tutaj)?

Nie znajdziemy tego imienia w zbiorach pruskich imion Trautmanna, Lewy'ego i Podehla. Czyli odkryłem imię, którego wcześniej nikt nie znał! U Ernesta Lewy'ego w Altpreussischen Personennamen (Breslau 1905) jest podobne imię: Rige, które ten śląsku bałtysta łączył z litewskim czasownikiem regiù, regėti 'widzieć, uważać, obserwować', a także 'przewidzieć' (czyli oznaczałoby ono kogoś w rodzaju jasnowidza, profety). Podobne imię podaje Grasilda Blažienė w Baltische Ortsnamen in Ostpreußen, podając imię pruskie z Sambii: Regun, które ma być pokrewne litewskiemu Regỹs, które oznacza 'jasnowidza, profetę' (autorka wiąże je z nazwą miejscową Regehnen w powiecie Fischhausen, 7,2 km od Woytnicken, w parafii Pobethen (od prus. Po-bitan, okręg o charakterze religijnym i wojskowym, podzielony przez krzyżaków na trzy części, bo był dla nich zbyt niebezpieczny). Prof. Blažienė podaje dawne formy tej nazwy i tego imienia:
 
1387 Reyun feld
1405 Regun
1446 Regen, Regun
1561 Regein
[dziś ros. Dubrovka]
 
Jeżeli imię Regun to reg- + końcówka wielu imion pruskich -un (por. Glabun), to może Rigau to tak naprawdę prus. *Regaw, *Regawe, gdzie również reg- + końcówka innych imion pruskich -aw.

Taka forma *Regaw '(Jasno)widzący' (w lekko zniemczonej formie Rigau) pasowałaby jako miano rodowe rodziny wajdelotów pruskich. Wajdelota to nazwa wieszczków, niższych kapłanów, guślarzy, wróżbitów i bardów pogańskiej Litwy. Wyraz pochodzi od pruskiego słowa waidleimai – 'czynimy gusła, wróżymy, czarujemy'. Wajdelota (Halban) występuje jako jeden z bohaterów powieści Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza.

A thrilling idea!

Kim był Valtin Tolckin (Tolkien) z 1584?

Za pomoc w analizie dokumentu XX. HA Adelsarchiv Kalckstein (528 Bd. 1) dziękuję serdecznie prof. Adamowi Szarszewskiemu 

Fragment okręgu Amt Preussisch Eylau z zaznaczonymi niektórymi miejscowościami,
gdzie mógł mieszkać Valtin Tolckin oraz miejscowość Tolkeim, od której może pochodzić
nazwisko Tolkien

Na Walentyna Tolkiena ("Valtin Tolckin") natknąłem się w znakomitej książce Wilhelma Guddata pt. Die Enstehung und Entwicklung der privaten Grundherrschaften in der Aemtern Brandenburg und Balga (str. 373). Tajemnicza postać, która pojawia się w jednym dokumencie z 1584, wzmiankowana przez Guddata tylko dlatego, żeby zilustrować sprawę skarg (suplik), które składała ludność poddana na swoich junkrów, panów ziemskich.

Będąc w Berlinie w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz (GStA PK) musiałem ten zapis znaleźć. I jaka była moja radość, gdy wyłuskałem go w teczce z dokumentami na temat szlacheckiego rodu von Kalckstein (sygn. XX. HA Adelsarchiv Kalckstein, 528 Bd. 1). Jest oto na trzech stronicach suplika Valtina Tolckina własnoręcznie przez niego napisana i podpisana? Jeżeli tak, to mamy najstarszy chyba autograf Tolkiena (z 1584)! Umiejętność pisania w XVI wieku? Chyba tylko u wolnych (frei) i sołtysów (schulze). Wiemy, że Tolkienowie od 1514 byli sołtysami w podkrzyżborskiej wsi Głabuny (Globuhnen).

Podpis Valtina Tolckina w XX. HA Adelsarchiv Kalckstein, 528 Bd. 1, s. 72R

Dokument został napisany 1 czerwca 1584 i pochodził z Amt Preussisch Eylau (Urzędu w Iławie Pruskiej). Z innych dokumentów wiem, że Kalcksteinowie posiadali wówczas w Prusach następujące dobra (dobra iławskie pogrubioną czcionką):

• Haupt Amt Brandenburg: Waygau (Wogau), Kruneinen
• Haupt Amt Balga: Sulpepen
• Amt Pr. Eylau: Lauda i karczma w Lölken, Labalauken, Czeissen (Zehsen), Pöhlen, Porkusen (Perguschen), Trankwitz (Rothenen) i Albrechtsdorf

Ze spisu podatku przeciw Turkom z 1540 (Ostpr. Foliant 911a, Nr. 3, s. ) możemy wypisać następujące dobra von Kalcksteinów w rejonie iławskim:

• Wonditten, Schlawen (Pflawen?), Albrechtsdorf, Pelen, Roteyn, Seysen

Herb pruskiego rodu von Kalckstein

 
Można zatem przypuszczać, że Walenty Tolkien mieszkał w którejś z tych wsi. Albrechtsdorf to Wojciechy na zachód od Bartoszyc. Pöhlen to Wiernoje w Okręgu Kaliningradzkim. Zehsen to Sajzy w powiecie iławskim, Perguschen to pobliskie Piergozy. Lölken to dziś rosyjskie Furmanowo, a Wonditten to również część tej ostatniej miejscowości tuż przy granicy z Polską. Ze skargi wynika, że miał on żonę i dzieci. I że naprawdę miał się na co uskarżać.

W analizie supliki Walentyna Tolkiena (Valtina Tolckina) pomógł mi mój dobrodziej, prof. Adam Szarszewski. List zaczyna się od tytułów grzecznościowych wobec pana Komisarza, a w jednym a akapitów następuje właściwa treść:

....am E. G. vnd E. Demutigen suppliciret, wegen meines Junckern [Jacob] von Kalckstein, das er mich one alle vrsach aus Lautter freuel und gewalt von dem erbe entsetzt vnd vmb alle mein armut gebracht....

'Waszym Łaskawościom uniżenie suplikuję w sprawie mego Pana Jakuba von Kalcksteina, który mnie bez żadnego powodu, dla czystego występku i przemocy, z ziemi przepędził i w zupełności wpędził mnie w nędzę'.

Pierwsza strona supliki Valtina Tolckina